نشریه پرواز آذر 95 شماره 45
هارون یشایایی
مرتضی
نی داود سال 1280 شمسی در یک خانواده ی کلیمی آشنا با موسیقی در محله ی سنتی
کلیمیان متولد شد، پدرش بالاخان که خود در نواختن تنبک دستی استادانه داشت فرزند
خود را به یادگیری و تمرین موسیقی تشویق نمود. مرتضی خان گفته است:«آموزش نواختن
تار را از زمان کودکی تا هفت سالگی به همت خود و با راهنمایی پدرم تجربه نمودم.»
پدر مرتضی با درک استعداد و شوق و ذوق فرزندش به موسیقی از هفت سالگی او را نزد
استاد زمان «رمضان خان ذوالفقاری» فرستاد. پس از فراگیری دوره ی مقدماتی پدر،
مرتضیِ جوان را برای آشنایی با ردیف های ایرانی نزد میرزا حسینقلی خان استاد برتر
موسیقی فرستاد. او بیش از دو سال در محضر حسینقلی خان رو به کمال و پیشرفت می رفت و
از سن چهارده سالگی به افتخار شاگردی استاد درویش خان درآمد. به عقیده ی مرتضی خان،
استاد او درویش خان (1305-1251) بزرگ ترین، اولین و آخرین آهنگ‌ساز و نوازنده ی
موسیقی و مخصوصاً تار در تمام تاریخ موسیقی ایران از دوران قاجار تا زمان حاضر بود.
درویش خان بعد از مدتی مرتضی را با نام «نی داود» در مقام جانشینیِ خلف خود دانست.
مرتضی خان پس از سه سال موفق به دریافت سه نشان مسی و تَبَرزین طلا گردید و
تقدیرنامه ی خود را با خط استاد درویش خان دریافت کرد.
مرتضی نی داود در بیست سالگی اولین کلاس موسیقی خود را در خیابان علاءالدوله
(فردوسی فعلی) افتتاح نمود. بسیاری از هنرمندانِ زمان، آموزش موسیقی و آواز را در
این کلاس ها آموختند که از آن جمله قمرالملوک وزیری، نامی جاودانه در آوازخوانی و
شناختِ موسیقی ایران پیدا کرد و در سال 1300 همراه با مرتضی نی داود و سایر
نوازندگان در شهرهای تهران- شیراز – اصفهان- همدان- مشهد و کرمانشاه کنسرت های
موفقی اجرا نمودند.
مرتضی نی داود بعد از آشنایی با عارف قزوینی در سال 1301 و موافقت با او و دیگران
مجلس یادبودی به مناسبت چهلمین روز درگذشت درویش خان در تهران برپا کرد. اجرای این
کنسرت با حضور مرتضی نی داود و پیانوی رضا محجوبی و آواز طاهرزاده و دوامی موفقیتی
بزرگ بود و کلیه ی درآمد حاصل از آن صرف پرداخت بدهی های استاد درویش خان به هنگام
درگذشت او بود.
سال 1305 نی داود اجازه ی تأسیس مدرسه ی موسیقی را از وزارت فرهنگ دریافت کرد و به
یاد استاد خود آن را مدرسه ی درویش خان نامید. در ادامه ی کارِ این مدرسه، موسی خان
برادر مرتضی که نوازنده‌ای چیره دست در ویلون بود، در همکاری با محجوبی و سایرین
کار را به خوبی پیش بردند.
اولین صفحه ی موسیقی در ایران با اجرای تار نی داود و آواز قمرالملوک وزیری توسط
کمپانی صفحه پُرکنی « هیز مستر رُویس» سال 1305 ضبط گردید و بعد از آن صفحات متعدد
با آواز ملوک ضرابی و قمرالملوک وزیری و اساتید آواز طاهرزاده و قوامی با کنسرت
درویشی اجرا و ضبط شد.
در سال 1307 آهنگ و آواز مرغ سحر با صدای ملوک ضرابی و کنسرت مدرسه ی درویش خان به
وسیله ی کمپانی «دیو لیفون» ضبط شد که بعضی از صفحات آن هنوز موجود است.
اجرای کنسرت های مدرسه ی درویش خان با همراهی عارف قزوینی ادامه یافت و در همین
زمان عارف نامه در شکل موسیقیایی در شهر همدان اجرا شد و پس از آن اجرای کنسرت‌های
متعدد با پیانوی محجوبی و آوازِ تاج اصفهانی در باغ سهام الدوله برای اجرای عموم
آزاد شد.
از سال 1319 مرتضی نی داود به رادیو ایران پیوست و در همکاری با هنرمندان عصر خود
ازجمله رضا محجوبی- علی اکبر خان شهنازی- حبیب سماعی- ابوالحسن صبا- موسی معروفی و
جمعی دیگر، موسیقی اصیل ایرانی را در رادیو پایه گذاری کردند و خوانندگان معروف آن
زمان؛ ادیب خوانساری- جواد بدیع‌زاده- غلامحسین بنان- یونس دردشتی همراه با گروه
درویش خان به اجرای برنامه های موسیقی در رادیو پرداختند و می توان گفت با اجرای
موسیقی در رادیو، موسیقی ایرانی از محافل خصوصی به عرصه ی عمومی پیوست و بخشی از
زندگی مردم کوچه و بازار شد.
از سال 1353 بخش موسیقی رادیو از مرتضی نی داود دعوت کرد، ردیف های کلاسیک موسیقی
را تنظیم، اجرا و ضبط نماید. نی داود تا اواخر سال 1355 سیصد نوار از ردیف های
موسیقی ایرانی و گوشه های آهنگ های سنتی با نواختن تار خود اجرا و ضبط نمود که هنوز
هم تعدادی از آن ها در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به گوش می‌رسد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استـاد مرتضی حنانه قسـمتی از پیش درآمـد
دستگاه اصفهان ساخته ی مرتضی نی داود را به شیوه ای نو و گوش نواز بازسازی نمود و
در تمام قسمت های سریال جاودانه ی «هزار دستان» ساخته ی مرحوم علی حاتمی از آن
استفاده کرد.
شعر و آهنگ مرغ سحر که شعر آن را ملک الشعرای بهار سروده بود و آهنگ آن توسط مرتضی
نی داود ساخته و اجرا شد، گویای گوشه ای از تاریخ ایران معاصر است. این شعر و آهنگ،
تحت تأثیر اشغال شمال و جنوب ایران توسط ارتش های انگلیس و روس در سال های
1324-1320 ساخته شد و بازگوکننده تأثرات ملت ایران از این تجاوزِ آشکار است و چون
مرثیه ای است که ملت ایران هرگز آن را فراموش نخواهد کرد، این شعر و آهنگ هیــچ گاه
از مجموعه ی موسیقی ایران به حاشیه نرفته است. از اولین اجرا به وسیله ی ملوک ضرابی
تا اجرای استاد محمدرضا شجریان تقربیاً تمام خوانندگان و نوازندگان موسیقی ایرانی
«مرغ سحر» را خوانده و نواخته اند.
از دیگر آهنگ های ساخته شده به وسیله ی مرتضی نی داود از تصنیف اصفهان (شاه من، ماه
من) و روزگار گذشته (بس کن ای دل) و بسیاری دیگر می توان نام برد.
در ساخته های مرتضی نی داود معمولاً در ابتدا یک چهار مضراب کوتاه و ضمن اجرای
آهنگ، الگویی ریتمیک و متنوع، معرف گوشه هایی از ردیف های اصیل موسیقی ایران است.
شیوه ی بیان موسیقیاییِ نی داود برگرفته از فرهنگ موسیقیایی دین یهود و استفاده از
استعداد خدادادی در شناسایی و به کار بردن خلاقیت در موسیقی ایران و تلفیق
هنرمندانه آن ها است.
مرتضی خان داود در سال 1369 در سن 89 سالگی در شهر لس‌آنجلس آمریکا درگذشت.
