|
اثر
: ناهید پیرنظر
(برگرفته از نشریه ایرانشناسی "آمریکا" دوره جدید، سال چهاردهم، شماره اول، بهار
1381)
میراث فرهنگی یهودیان ایران
اگر نگاهی به تاریخ مستند ایران باستان بیندازیم نام یهود را در فراز و نشیبهای
تاریخی و فرهنگی این سرزمین و در تکوین آنچه که امروز آن را هویت ایرانی می شناسیم
، سهیم می بینیم. ورود قوم یهود به سرزمینی که بعد ها جزو قلمرو دولت ماد درآمد در
حدود سال 722 قبل از میلاد آغاز گردید. پادشاهان آشور ده قبیله از فرزندان یعقوب را
از سرزمین اسرائیل به نواحی غرب و شمال ایران کوچ دادند . این امر در زمان کوروش
کبیر، با فتح بابل در سال 539 قبل از میلاد و آزاد نمودن اسرای یهودی که توسط بخت
النصر دوم در سال 586 قبل از میلاد از اورشلیم به بابل به اسارت آورده شده بودند ،
ادامه یافت.
پیگیری وقایع تاریخی این 2700 سال را به کتاب های تاریخ واگذار می کنیم.آنچه مسلم
است بعد از قوم یهود طی تاریخ، اقوام خارجی دیگری نیز از قبیل عرب و ترک و مغول و
ارمنی و آسوری مانند قوم یهود یا در ایران سکنی گزیدند و سهمی در تشکیل "هویت
ایرانی" پیدا نمودند و یا فرهنگ و ادب ایرانی را به سرزمین خود بردند و بر آن
افزودند وسعت این گسترش به حدی بود که تاثیر ادب و فرهنگ ایرانی را از شبه قاره هند
و نپال گرفته تا آسیای صغیر و افغانستان و تاجیکستان و سایر نواحی تا به امروز
مشاهده می کنیم آن گروه از یهودیان ایرانی که پس از اسارت به اراده خود در ایران
سکنی گزیدند ، در حین حفظ اعتقادات دینی و سنن مذهبی خود، نه تنها زبان و مظاهر
فرهنگی و ادبی ایران را پذیرا شدند بلکه به تدریج با آن خو گرفتند و در تکوین و
تکامل آن نقش ساز بودند.
تلمود وسایر کتب مذهبی (یهود) از یک سو و کتب دینی زرتشتیان چون "دینکرد"، "شکند
کمانیک ویچار" و "مینوک خرد" از سوی دیگر، نمایانگر پایه های همبستگی فرهنگی ایران
باستان و قوم یهود می باشند.
فارسیهود شامل نوشته های فارسی با الفبای عبری می باشد.
اولین رشته این پیوند فرهنگی و اجتماعی را پس از اعلامیه حقوق بشر کوروش کبیر در
سال 538 قبل از میلاد، با انتخاب آن گروه از یهودیانی که سکونت در ایران را ترجیح
دادند مشاهده می کنیم. این روابط ، بنا به فرضیه "Jon Berquist" (نویسنده کتاب یهود در سایه پاریس) برای
اولین بار به فرمان داریوش اول با رسمی ساختن قوانین تورات به عنوان قوانین کشوری
در نواحی یهودی نشین نضج گرفت. تفاسیر ایرانی شده قوانین تورات عزرا، قدم بعدی در
تحکیم این روابط بود. در این مورد عزرا "قانون پادشاه" ایران را به موازات "قوانین
الهی و آسمانی" تفسیر کرد وبرای اجرای یهودیان مقرر داشت (عزرا 7:26 Ezra ).
در دروره ساسانیان برخی اوقات، علاوه بر آزادی فرهنگی که حاصل آن تشکیل آکادمی های
علمی و به منظور گردآوری و تالیف تلمود بود، باید از روابط نزدیک گروهی از روسا و
رهبران روحانی یهودی با چند تن از سلاطین ساسانی به خصوص شاپور اول و دوم نام برد.
نتیجه این روابط حسنه و نزدیک توصیه راب یوسی (وفات 323 میلادی) از ربان های معروف
دوره تلمود است که از یهودیان می خواهد زبان آرامی را کنار گذاشته ، به فارسی تکلم
کنند.
توضیح آن که پس از اسارت بابل، تکلم به زبان آرامی جای زبان عبری را گرفته بود تا
بدانجا که تورات و سایر اسفار کتاب مقدس به آرامی ترجمه شده بودند و این زبان، زبان
مادری یهودیان بابل شناخته می شد.
فرمان "راب یوسی" و آغاز تکلم یهویان به زبان پهلوی ، پایه گزا تعلق و وابستگی
مشترک یهودیان ایران به زبان و فرهنگ ایرانی است رابطه ای که ،تا به امروز یهودیان
ایران- در حین حفظ اعتقادات مذهبی خود - (آن را) حفظ کردهاند و به سبب آن و سایر
دلایل سیاسی و مذهبی از بقیه جوامع یهودی جهانی مجزا و تا حدی ناشناخته باقی مانده
اند جوانه این رابطه و فرهنگ مشترک را با ترجمه و بازنویسی قسمت هایی از کتاب مقدس
به زبان و خط پهلوی و شکوفایی آن را در دوران ایران اسلامی به خصوص بعد از دوره
مغول به فارسی نو در ادبیات "فارسیهود" مشاهده می کنیم.
تعریف فارسیهود:
فارسیهود شامل نوشته های فارسی با الفبای عبری می باشد باید اضافه کرد که از نوشته
های فارسیهود به استثنای چند مورد از جمله ترجمه مزامیر داوود به زبان و خط پهلوی ،
آنچه که در دسترس قرار دارد متعلق به دوران فارسی نو است. طبق این توصیف ، آثار
فارسیهود به استثنای چند نسخه پهلوی ، اکثراً شامل نوشته های کلاسیک و یا هر نوع
گویش محلی به زبان فارسی نو و حروف عبری می باشد . به علت کمبود عدم تطابق الفبای
عبری با بعضی اصوات فارسی، یک حرف عبری به همراه بعضی علامات اضافی می تواند در نقش
چند صوت فارسی به کار رود. به همان ترتیبی که حروف عبری چاپ شده از حروف عبری خطی
متفاوت است ، مطالب چاپ شده فارسیهود نیز از نظر خط با نسخ خطی آن متفاوت هستند.
ادبیات فارسیهود:
ادبیات فارسیهود از سه منشا فرهنگ ایرانی، یهودی و اسلامی سرچشمه می گیرد و از نظر
متن از یک سو شامل مطالب متفاوت مذهبی و غیر مذهبی ، علمی، ادبی، فلسفی و تاریخی می
باشد . از نظر فرم ، نوشته های فارسیهود میتوانند منظوم و یا منثور باشند . نوشته
های منثور فارسیهود در حین در برداشتن سنگین ترین کلمات کلاسیک ادبی، تعدادی
اصطحالات روزمره لغات پهلوی، اسلامی، عربی و عبری را نیز شامل می گردند .برخی از این نوشته ها از نظر دستوری نیز تحت تاثیر زبان عبری قرار گرفته اند.
ادبیات مظلوم فارسیهود که قسمت اعظم ادبیات یهودیان را تشکیل می دهد از نظر قالب
شعری اکثراً در قالب مثنوی و از نظر متن به صورت داستان نویسی می باشد ولی بعضی از
شعرای فارسیهود به خصوص "عمرانی" و "امینا" در زمینه های متفاوتی چه از نظر قالب و
چه از نظر متن ، ذوق و قریحه شاعرانه خود را آزموده اند.
در دوران ایران اسلامی، به خصوص بعد از حمله مغول و اوایل حکومت ایلخانان
(1250-1295 میلادی)، یهودیان ایرانی مانند سایر اقلیتها از آزادی مذهبی و فرهنگی
آن دوران بهره مند شدند. آنان علاده بر سیاستمداران و داشمندانی که به جوامع ایرانی
تحویل دادند از خود به دو صورت نوشته ها و آثاری باقی گذاشتند .گروهی از این آثار
به خط و زبان فارسی و یا عبری است که اغلب از جانب مشاهیر ایرانی یهودی الاصل باقی
مانده اند از آن جمله می توان از تاریخ رشیدی نوشته رشید الدین فضل اله ، پزشک،
سیاستمدار و مورخ یهودی الاصل دربار الجایتو (1304-1316 میلادی) و شرح تلویحات
سهروردی و شرح اشارات ابن سینا و سایر آثار ابن کمونه اسرائیلی بغدادی (وفات 1284
میلادی) و به عبری و دو بیتی های عرفانی سعید سرمد کاشانی (وفات 1659 تا 1661
میلادی) نام برد .گروه دیگر که شامل قسمت اعظم آثار ادبی این قوم می باشد آثاری است
که بر اثر قرن ها زندگی و همکاری فرهنگی در سراسر ایران از غرب و جنوب تا
ماوراءالنهر و افغانستان به عنوان ادبیات فارسیهود برای ما به جا مانده است.
فرمان "راب یوسی" و آغاز تکلم یهودیان به زبان پهلوی ، پایه گذار تعلق و وابستگی
مشترک یهودیان ایران به زبان و فرهنگ ایرانی است.
انتخاب خط عبری به جای خط فارسی برای نوشتن آثار فرهنگی یهودیان ایران به گونه های
متفاوتی قابل تفسیر است. ژیلبر لازار ایران شناس معاصر در این مورد چنین حدس می زند
که در اکثر کشورهای مسلمان عرب دوران قرون وسطی انتخاب حروف عبری که خط قرآن نیز می
باشد برای نوشتن آثار یهودیان می توانسته است نشانه ای از عدم تعهد و ابراز وفاداری
به یهودیت تلقی شود .آن چه که مسلم به نظر می رسد علت انتخاب حروف عبری برای
نویسندگان فارسیهود جنبه علمی آن می باشد. زیرا که احیاناً عدم آشنایی توده مردم
یهودی بی سواد به خط فارسی و آشنایی آنان به خط فارسی و آشنایی آنان به خط عبری ،
به منظور خواندن و اجرای فرایض دینی، تعداد خواننده بیشتری ر برای آثار فارسیهود
تامین می کرده است .لذا از شواهد چنین می توان برداشت کرد که ادبیات فارسیهود
اکثر برای یک گروه خواننده مخصوص که همان طبقه عامی یهودی ایرانی باشد نوشته می
شده است .طبقه ای که با وجود اینکه به زبان فارسی صحبت می کرد نمی توانست آن را به
خط فارسی بخواند . باید در نظر داشت که سواد عبری اکثر افراد این گروه هم احیانا از
خواندن دعاهای مذهبی بدون درک معانی آنها تجاوز نمی کرده است .شاهد این ادعا
برگرداندن شاهکارهای ادبیات فارسی به خط فارسیهود است که نمونه های موجود آن در
کتابخانه های نسخ خطی فراوانند . از آن جمله می توان از برگردان "رستم و سهراب"
فردوسی، "رباعیات خیام"، "دیوان حافظ"، "گلستان" سعدی ، "فیه و مافیه" مولوی، "منطق
الطیر" عطار، "هفت پیکر" و "خسرو و شیرین" نظامی گنجوی همچنین از "لیلی و مجنون" و
"یوسف و زلیخا" ی جامی نام برد . در اوایل قرن بیستم ، برگردان بعضی داستان های
فولکلور ایرانی مانند داستانهای "هزار و یکشب" یا ترجمه های ادب خارجی از جمله
"کمدی اشتباه" (Comedy Of Error) اثر شکسپیر گویای سطح دانش عمومی خوانندگان
فارسیهود و نیاز آنان به چنین نوشتارهایی است . روی هم رفته مطالعه آثار و نوشته
های فارسیهود نمایانگر تفاوت و فاصله ذهنی نویسندگان آن را با خوانندگان خود و سطح
دانش و آگاهی این مشاهیر یهودی از فرهنگ و زبان ایرانی است . نویسندگان ادبی
فارسیهود اکثراً از استادان ایرانی غیر یهودی و یا از آثار استادان یهودی غیر
ایرانی متاثر بوده اند. مبین این امر تسلط آنان بر فرهنگ ایر و یهودی و حتی در
مورد بعضی از آنان تسلط بر فرهنگ اسلامی می باشد.
کمبود شعرای مدیحه سرا (به استثنای مدح شاهین از سلطان ابوسعید بهادر) نمایانگر
اوضاع اقتصادی و اجتماعی شعرای یهودی و عدم رابطه آنان با دربار سلاطین ایران است.
از جمله شعرای بزرگ ایرانی که بر نویسندگان ادبیات فارسیهود اثرگذار بوده اند باید
از شعرای ذیل نام برد:
1- فاردوسی: در مورد اشعار حماسی الهام بخش شاهین ، عمرانی و خواجه بخارائی.
2- نظامی :در مورد اشعار داستانی الهام بخش شاهین ، عمرانی و بابائی بن لطف.
3- سعدی :در مورد اشعار اخلاقی و پند و اندرز الهام بخش عمرانی.
4- مولوی و عطار نیشابوری: درمورد اشعار عرفانی الهام بخش شاهین، عمرانی،
راغب، سیمانطوب ملمد و شاهدی.
5- خیام و حافظ : در مورد اشعار غنایی الهام بخش عمرانی و یوسف یهودی .
کمبود شعرای مدیحه سرا (به استثنای مدح شاهین از سلطان ابوسعید بهادر) نمایانگر
اوضاع اقتصادی و اجتماعی شعرای یهودی و عدم رابطه آنان با دربار سلاطین ایران است.
پزشکان یهودی در این مورد مستثنی بوده اند زیرا که آنان از دیرباز، از ایلخانان تا
پهلوی، همیشه مورد اعتماد و طبیب دربار پادشاهان بوده اند.
از استادان و فلاسفه غیرایرانی یهودی که الهام بخش شعرا و فلاسفه فارسیهود بوده اند
می توان به نام های ذیل مراجعه کرد:
1- ابن میمون: (قرن سیزده و چهارده میلادی) از اسپانیا و ساکن مصر ، الهام
بخش عمرانی (قرن پانزده و شانزده)، یهودا بن الازار (العازار) فیلسوف بزرگ (قرن
هفده) و سیمانطوب ملمد شاعر و عارف (قرن نوزده).
2- بهیا ابن پکودا: (اواخر قرن یازده) از اسپانیا الهام بخش سیمانطوب ملمد.
3- ابراهام بن حدای:(قرن سیزده) از اسپانیا ، الهام بخش الیشا بن شموئیل
موسوم به راغب از سمرقند (قرن هفدهم).
4- راب شمعون بن عباس بن ابون: (قرن دوازدهم) از شمال آفریقا الهام بخش
بنیامین بن الیشا متخلص به امینا از کاشان (قرن هفده و هجده)
انواع ادبیات فارسیهود :
ادبیات فارسیهود بر سه پایه متفاوت زمان ، فرم و متن بنا شده است.
از نظر زمان: این آثار به دوره قبل و بعد از مغول تقسیم شده اند .آثار قبل
از دوران مغول بیشتر دارای اهمیت زبان شناسی و آثار بعد ا زمغول دارای اهمیت ادبی ،
تاریخی و اجتماعی می باشند.
از نظر فرم: آثار فارسیهود به دو فرم نظم و نثر تقسیم شده اند.
از نظر متن: این آثار به دو بخش نظم و نثر گروه بندی شده اند : آثار منظوم
شامل متون حماسی، مذهبی، تاریخی، غنایی و اخلاق بوده و آثار منثور اکثراً شامل
تراجم و تفاسیر کتاب مقدس، کتب پزشکی، لغت نامه و سایر مطالب عمومی بوده است.
ترجمه های تورات نه تنها رهگشای باستان شناسان و اروپاییان از فعالیت های فرهنگی
ممتد یهودیان ایران گردید بلکه باعث یادگیری و ترویج زبان فارسی در میان زبان
شناسان اروپایی نیز شده است. لازم به توضیح است که علاوه بر نسخ فارسیهود قسمت هایی
از تورات مستقیماً به خط فارسی ترجمه شده اند . این نسخ اغلب یا به دستور جهانگردان
و پادشاهانی مانند شاه عباس و نادرشاه انجام گرفته است و یا به صورت پراکنده و به
دست افراد خصوصی . از آن جمله می توان از شش فصل اول کتاب آفرینش توسط (...) چند
مرید سعید سرمد کاشانی نام برد. این ترجمه در کتاب دبستان المذاهب منعکس است.
سهم ادبیات یهود در فرهنگ ایرانی:
به دنبال فرمان راب یوسی (وفات 323 میلادی) تکلم به زبان پهلوی و سپس فارسی نو
به تدریج جای تکلم به زبان آرامی ر برای یهودیان ایران گرفت و زبان فارسی زبان
علمی و فرنگی ادبی یهودیان گردید این امر دو تاثیر بزرگ بر تاریخ و سرنوشت ایرانیان
یهودی گذاشت. اولین تاثیر آن این بود که آنان نیز با تکلم به زبان ایرانی پایه های
فرهنگ مشترکی را ب ایرانیان پی ریزی کردند . اما به علت عدم استفاده از حروف فارسی
به خصوص در ایران اسلامی و همچنین وجود فشارهای مذهبی، اجتماعی و اقتصادی از مسیر
کلی فرهنگ و ادبیات ایرانی جدا ماندند و آثار آنان به علت محدودیت های فوق از نظر
بلاغت کلام و صنایع ادبی زیاد رشد نکرد. با وجود این بعضی از شعرا و نویسندگان
فارسیهود از فصاحت و هنرهای بدیع بی بهره نبودند و آثار باارزشی ر برای فرهنگ ایران به جا گذارده اند . تاثیر دوم اینکه یهودیان ایرانی باز هم به علت مسائل
اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی و عدم تکلم به زبان عبری از سایر مراکز جهانی یهودی به
خصوص بعد از انتقال مرکز یهودیت از بغداد به اسپانیا (در حدود 915 میلادی) دور
افتادند و در عرضه جهانی فرهنگ یهودیان نیز نتوانستند از خود نشان های زیادی باقی
گذارند. در هر حال آنچه که مسلم است ادبیات فارسیهود با همین خصوصیات مخصوص به خود
نمودار شرایط زندگی ، اوضاع تاریخی و احساسات و عواطف نویسندگان و خوانندگان آن
است.
به هنگام نقد ادبیات فارسیهود ، توصیه "ژان ربیکا" به متقدین غرب در مورد بررسی و
نقد ادبیات شرق را باید مد نظر داشت اگر منطق اورا در مورد بررسی ادبیات فارسیهود
بیز به کار ببریم متوجه می شویم که این ادبیات را باید از دیدگاه موقعیت زمانی و
مکانی و معیارهای ذهنی گویندگان و خوانندگان مخصوص به خود سنجید و نه از دیدگاه و
معیارهای سایر انواع فارسی.
نقش ادبیات فارسیهود در تکوین و نگاهداری فرهنگ ایرانی به طور
اعم و یهودیان ایرانی به طور اخص در داخل متون و از لابلای سطور نظم و نثر آن
نمودار است . بهترین وسیله برای ثبوت آن رائه نمونه هایی از آن می باشد نکات مشترک
ادبیات فارسیهود را در ادبیات فرهنگ ایرانی از سه دیدگاه زبان فارسی، صناعات ادبی و
مضامین و اندیشه می توان بررسی نمود.
نگاهی به آثار فارسیهود از دیدگاه زبان فارسی
1- نکات مشترک در انتخاب نام ها:
الف- نام آثار ادبی : یکی از وجوه اشتراک فرهنگی
ادبیات فارسیهود با سایر آثار ادبی ایران انتخاب نام مشترک بعضی از این آثار می
باشد. اسامی ساقی نامه ، مناجات نامه ، مصیبت نامه و مخزن الپند ازآن جمله می
باشند.
ب- نام افراد و قهرمان ها: در آثار فارسیهود به چند
گروه از این نام ها بر می خوریم.
گروهی از نام های یهودی که به صورت ایرانی و بدانگونه که در منافع اسلامی ذکر شده
اند آمده است .برای مثال از نام هائی از قبیل :
موسی یا لقب او کلیم الله ، برای مشه؛ شعیب، برای ییترو (پدر زن موسی) می توان نام
برد.
2- کاربرد لغات و واژه ها:
الف: واژه های ایرانی : ادبیات فارسیهود مانند هر
اثر ادبی ایرانی عامل حفظ بعضی لغات و ویژگی های فارسی نو و به خصوص وسیله انتقال
آنها از ریشه پهلوی به زبان حال بوده است .کاربرد بعضی لغات فارسی مهجور نمایان گر
نقش فارسیهود در حفظ این لغات اصیل ایرانی می باشد:
ایوار: به معنی شب، در اردشیرنامه شاهین و فتحنامه عمرانی
شاهین:
قربان و بخور صبح و ایوار
بردی بر حضرت آن نکوکار
عمرانی:
که تا روزی ز فرمان جهاندار
رسیدند در "یریحو" وقت ایوار
چاووش: به دو معنی حاجب و پیشرو و لشگر در موسی نامه شاهین و فتحنامه عمرانی
شاهین:
یکی چاووش فرعون دید از دور
ستاده بر دری بر خویش مغرور
عمرانی:
روان گشتند چاووشان به تعجیل
به قامت هر یکی افزون ز یک میل
ب:واژه های عربی و اسلامی معمول در زبان فارسی:
انتخاب لغات عربی معمول در زبان فارسی نمودار درجه دانش نویسندگان فارسیهود از زبان
عربی و اختلاط آن با فارسی نو و بالنتیجه پایه نفوذ فرهنگ اسلامی در میان یهودیان ایران است. استفاده از لغات عربی همراه با بار فلسفی در نظم و نثر گویای گوشه ای
دیگر از دانش ادبای فارسیهود است.عمرانی کتاب فتحنامه خود را در وصف واجب الوجود
چنین آغاز می کند:
بنام آنکه حی لایزالست
صفات ذات پاکش بی زوالست
خداوندی که موجودست دایم
قدیم و حی و قیامست و قایم
کاربرد اصطلاحات اسلامی برای مفاهیم یهودی:
درجه تاثیر فرهنگ اسلامی به حدی است که ادیان یهودی گاهی برای تشریح مفاهیم
اسلامی استفاده می کردند .چنین کاربردی مبین آکاهی نویسنده و خواننده از هر دو
فرهنگ است.
الله اکبر: در فتحنامه عمرانی
جهان بود روشن از خورشید انور
زهی صنع خدا الله و اکبر
سید : به معنی بزرگ و سرور و اولاد پیغمبر در اشاره
به "یهوشوع" در فتحنامه عمرانی
سپاهی در پی سید روان شد
کزیشان کوه و صحرا ناتوان شد
احرام بستن: به معنی آهنگ حج کردن در فتحنامه عمرانی
زلشگر منزلی بیرون نشستند
سوی کنعان احرام بستند
اشاره به تقویم اسلامی نیز یکی دیگر از نمونه های
امتزاج یهودیان با فرهنگ ایران اسلامی است. شاهین سال ختم اردشیرنامه را به ماه و
سال هجری قمری گزارش می دهد:
هفتصد بگذشت و سی و سه سال
با نیمه ماه شهر شوال
ج: واژه های عبری: مصرف واژه های عبری برای مفاهیم یهودی در قالب جملات نثر
و نظم فارسی نمودار موضع یهودیان ایرانی و مظهر اعلای آمیزش دو فرهنگ یهودی و
ایرانی است این نوع نوشته ها گویای این واقعیت است که اعتقادات مذهبی یک قوم در عین
حالی که تناقضی با ملیت و اندیشه های فرهنگی او ندارد می تواند رنگ و جلوه خاصی به
آن بدهد. بنابراین آثار فارسیهود در عین حالی که جزئی از فرهنگ و ادب ایرانی به
معنی عام هست، در مقابل فرهنگ ایرانی اسلامی ،نمودار فرهنگ ایرانی یهودی می باشد.
"گئولا" و "رفوآ": به معانی نجات و سلامتی ، در
گنجنامه عمرانی:
یارب پی این رسد گئولا
برجسته دلان بود رفوآ
"عاووُن": به معنی معصیت و گناه. در انتخاب نخلستان
عمرانی :
دریغا که از جور و عصیان ما
همه عمر کم شد و ز عاوون ما
"میقداش": به معنی محل مقدس ، در اردشیرنامه شاهین که
استفاده لغات عبری و عربی را در کنار هم می بینیم.
میقداش بدی مقام ایشان
تسبیح بدی کلام ایشان
در نثر فارسی هم نمونه امتزاج سه زبان فارسی ، عربی و عبری را در مقدمه حیات الروح
"سیمانطوب ملمد" مشاهده می کنیم.
"سبب این است ای برادر دینم و ای جان شیرینم بدان و آگاه باش که میتصوت های هشتم
یتبارخ (اوامر خدای متبارک) در بدن ایما (ما) مانند نقره خاص و خالص باشد که از
غفلت گالوت (تبعید و سرگردانی) و کثافت اعمال و نحوست کردار با جرم و خلل آلوده شده
و از خواندن این کتاب بیدار گردد و آن شخص به عمارت عولام هبا (دنیای بعدی) معمور
گردید".
د:واژه ها و اصطلاحات "زبان ادبی" : ادبای فارسیهود در بعضی متون به خصوص در
مضامین حماسی، داستان نویسی و غنایی استعداد و قابلیت خود را اکثراً در نظم (و در
برخی موارد در نثر) فارسی بروز داده اند. ذکر چند مثال از دو گروه اصطلاحات حماسی
(متعلق به شاهین و عمرانی) و اصطلاحات غنایی (از ساقی نامه عمرانی) آشنایی این شعرا
را با اصطلاحات مخصوص و کاربرد این دو گروه مشخص می سازد.
1- کاربرد واژه ها و اصطلاحات حماسی:
فر: در یوسف و زلیخای شاهین و فتحنامه عمرانی
شاهین:
دگر آن هفت گاو خشک و لاغر
بود آن هفت سالی خشک و بی فر
عمرانی:
به بینایی خود ما را فر داد
کمال و دانش و عقل و بصر داد
رخش: در گنجنامه عمرانی
چون رخش سخن کشد طبیعت
نه چرخ فلک کشد جنبیت
2- واژه ها و اصطلاحات غنایی عرفانی در ساقی نامه عمرانی:
رند:
رندی و عاشقی و مخموری
بهتر از کبر و زهد و مغروری
خرابات:
صبح تا شام در خراباتم
شام تا صبح در مناجاتم
پیرمغان و مغبچگان:
مطربی دوش پیش پیرمغان
چنگ می زد و به پیش مغبچگان
درد: در اردشیرنامه شاهین
گردان زنبید مست گشتند
دردی کش و می پرست گشتند
نگاهی به آثار فارسیهود از دیدگاه صناعات ادبی:
با در نظر گرفتن محدودیت های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی یهودیان ایرانی و
توصیه Jan Rypka ، اگر ادبیات فارسیهود را از دیدگاه و شرایط نویسندگان و خوانندگان
آن بررسی کنیم کوشش آنه برای ابراز اندیشه ، احساسات و سخنان خود در قالب سخنان
ادبی، ارزش بیشتری پیدا خواهد کرد . ادبیات فارسیهود در زمینه نظم و از نظر فرم و
صنایع علم بدیع و عروض زیاد متنوع نمی باشد و از نظر ضعف برای نیست ولی طبع آزمایی
برخی از شعرای آن را نباید نادیده گرفت. برای مثال در نظم به چند نمونه از اشعار
شاهین و عمرانی قناعت می شود:
استعاره: در فتحنامه عمرانی
برخش نظم و چوگان عبادت
ز میدان در ربائی گوی سعادت
تضاد: در فتحنامه عمرانی
درین دریا که سر تا پا نهنگ است
فراخست آن و لیکن سخت تنگ است
جناس خطی: در فتحنامه عمرانی و موسی نامه شاهین
عمرانی:
نه هرکس کو شناور باشد و چست
تواند گوهر اندر بحرها جست
شاهین:
همانروز در دهن شیرش بپالود
به شیر خود زبانش را بیالود
جناس تام: در اردشیرنامه شاهین، و در فتحنامه عمرانی
شاهین:
شاهین به میان درآ چو شاهین
رخ وار بزی، مباش فرزین
عمرانی:
شمردند آن هزیمت را غنیمت
غنیمت ها بهشتند از هزیمت
در زمینه نثر: باز هم گوشه ای از سرآغاز مقدمه حیات
الروح سیمانطوب ملمد را به عنوان نمونه یک نثر مسجع مقفع ذکر می کنیم:
اشعار فارسیهود بعضی از وقایع تاریخ یهود را که در هیچ مرجع دیگری ثبت نشده است در
دسترس ما قرار می دهد.
"به مشرفان کهن و معروفان سخن و طالبان کرم و محرمان حرم را سخن مخفی نیست و نماند
که ایجاد کائنات مخصوص وجود آدمی برپا شده و آدم آن کس را گویند که فرق نیک و بد
یعنی دنیای فانی و عقبای جاویدانی را دریافته باشد....و از سر صدق جان خواهش نمود
که کتابی بنا کنم که حاجت سلیم نفسان زمانه به اجابت رسد (تا) از جام اصلی و ز شربت
ازلی محروم نمانند و باز فکر نفسانی مانع شد یعنی (گفت) چون تو کسی قادر به این
قدرت نیستی به این چنین دره بی پایان قدم نهی و اگر قدم نهی سر در بازی و این چنین
امری را شخص مدرک و معروفی و سخن سنجی باشد ".
نگاهی به فارسیهود از دیدگاه مفاهیم و متون
اشتراک تفکر و اندیشه ادبی شعرای فارسیهود با سایر شعرای فارسی زبان نکته گویای
دیگری بر فرهنگ مشترک این دو گروه است .برای نمونه چند بیت از شاهین در وصف طبیعت و
بهار و صحنه شکار و از عمرانی در وصف شهر یریحو ذکر می گردد . این اشعار یادآور سبک
خراسانی ، شعرای دربار سامانیان و غزنویان می باشند.
شاهین:
چون فصل بهار چهره بنمود
از روی چمن نقاب بگشود
سوسن بکشید تیغ تازی
با بید شد او بنیزه بازی
نرگس بگشاد دیده مست
شد سرو سهی بنزد او پست
گل جامعه درید بی بهانه
در پای چنار، عاشقانه
عمرانی :
بهاران بوده و صحرا چون رخ یار
شده از سیزده خرم دشت و کوهسار
چمن رخت زمرد کرده در بر
ریاحین تاج زر کرده بر سر
درختان چون عروسان رخ گشاده
سرانداز پای یکدیگر نهاده
فکنده فاتحه بر سرو سایه
گرفتش سرو اندر بر چو دایه
اشعار فارسیهود بعضی از وقایع تاریخ یهود را که در هیچ مرجع دیگری ثبت نشده است در
دسترس ما قرار می دهد. یکی از این نمونه ها چند بیت ذیل از "بابائی بن لطف" در مورد
تغییر مذهب اجباری یهودیان در مقابل شاه عباس اول (21 نوامبر 1620 میلادی) در
اصفهان می باشد. سندیت این واقعه را نامه یک جهانگیر ایتالیائی به نام پیترو
دلاواله (Pietro Dell Valle) که شاهد عینی همین واقعه است و خاطرات آراکل ارمنی
تائید می کند.
بفرمود آنگهی آن شاه قهار
بیاوردند سگان آدمی خوار
بدی مردی میان آن جماعت
همیشه کار و او بودی عبادت
ملا ابا بدی نام و نشانش
اول در پیش بردند آن زمانش
بگفت شاها که ای مرد یهودی
مسلمان شو که رستی از جهودی
.....
- نمی گردیم ز دین خود پشیمون
نداریم گله ازموسی و هارون
غضب شد شاه و گفت او را ببندند
به پیش کلب او را فکندند
در مضامین غنائی شباهت اندیشه شعرای فارسیهود را با سایر شعرای فارسی زبان و تاثیر
متاخرین را بر آنها به صورت گسترده تری مشاهده می کنیم. برای مثال در این مورد تنها
به ساقی نامه عمرانی رجوع می کنیم . در آن در زمینه مضامین اخلاقی و عارفانه به
تاثیر شعرای پیشین بر او و اندیشه مشترک آنها به صورت تضمین اشعار و یا تشبیهات و
استعارات یکسان بر می خوریم.
در سراسر ساقی نامه عمرانی تکرار مضمون بیت اول ساقی نامه منسوب به حافظ ر برای
مثال به چند گونه دیگر ذکر می کنیم:
حافظ:
بده ساقی آن می که حال آورد
کرامت فزاید کمال آورد
عمرانی :
بده ای ساقی آن می باقی
که تا کنم عرض حال مشتاقی
بده ای ساقی آن می رنگین
که نهم رو به آسمان ززمین
در ابراز عقاید عرفانی شباهت اندیشه او را با حافظ برای نمونه در ادبیات ذیل می
توان پیگیری کرد:
حافظ:
حجاب راه توئی حافظ از میان برخیز
خوشا کسی که در این راه بی حجاب رود
عمرانی:
چون حجاب من از میان برخاست
در پس پرده ، کار دل شد راست
حافظ:
اگر غم لشگر انگیزد که خون عاشقان ریزد
من و ساقی بهم تازیم و بنیادش دراندازیم
عمرانی:
ور جهان فتنه غم انگیزد
فتنه سازد که خون ما ریزد
ما و مطرب به یکدگر سازیم
سرغم را ز تن بیاندازیم
در میان تضمین های شاعرانه عمرانی می توان تضمین ذیل را از حافظ برای مثال ذکر
نمود:
حافظ:
تو و طوبی وما و وقامت یار
فکر هر کس بقدر همت اوست
عمرانی:
زاهدا منع ما مکن بسیار
"تو و طوبی و ما و قامت یار"
در مورد مضامین اخلاقی و پند و اندرز ؛ تلفیق فرهنگ های یهودی ، ایرانی و اسلامی را
با هم نظاره می کنیم. در این مورد باز هم برای مثال از دو اثر عمرانی که این تلفیق
در آنها به درجات مختلف و با یکپارچگی تمام انجام شده است کمک می طلبیم:
1) "گنجنامه": که بر اساس رساله میشنائی "اندرز
پدران" می باشد . این اثر جنبه ترجمه نداشته بلکه شاعر اندرزهای بزرگان یهود را با
منابع و مضامین ایرانی و اسلامی و به معیار زمان و محیط خود با افکار صوفیانه ای که
رنگ ایرانی دارد بیان می کند.
عالم ز سه پایه هست قایم
دل شاد دل کسی که داریم
در سایه هر سه جای دارد
پیوسته ره خدای دارد
شرع است و حقیقت و طریقت
باید که نخست در شریعت
اول به شریعت خدائی
وانگه به طریق راهنمائی
چون علم شریعت و طریقت
دانی برسی تو در حقیقت
خواهی که نیفتی اندرین راه
زین گونه برو(تو) گاه و بیگاه
بی مرشد و بی دلیل و بی پیر
در راه مرو به صبح و شب گیر
2)"انتخاب نخلستان": که مرکب از تعالیم و پند و
اندرزهای دینی و اجتماعی از دیدگاه خود شاعر می باشد و به منظور راهنمایی جامعه
ایرانی تالیف شده است .در "انتخاب نخلستان" عمرانی در انتقاد از تظاهر و ریای
رهبران جامعه و متاثر از حافظ و "موش و گربه" عبید زاکانی چنین گوید:
حافظ:
واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند
چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند
عمرانی:
همه روز و شب در پی باطلند
اگر راست پرسی ز حق غاقلند
به تزویر چون گربه ای عابدند
که از بهر موشان همه زاهدند
به خلوت گرفتار نفس و هوا
به محفل همه زاهد و پارسا
ز معنی و صورت همه بی خبر
شکم پرور و کودن و بی هنر
جایگاه فارسیهود در ادبیات و فرهنگ ایران
1) ارزش زبانشناسی فارسیهود:
ادبیات فارسیهود تا قرن نوزده میلادی به غیر از خوانندگان بخصوص خود در
جامعه یهودی ایرانی، مورد توجه علمی قرار نگرفته بود. برای اولین بار این استادان و ایران شناسان اروپائی بودند که از اواخر قرن نوزدهم آن را از نظر زبان شناسی و به
خصوص ارزشی که برای ایجاد رابطه بین زبان پهلوی و فارسی نو داشت مورد بررسی قرار
دادند.
به عقیده بعضی از ایران شناسان از جمله ژیلبر لاله زاز تراجم و تفاسیر تورات به
فارسیهود در دوران اولیه ایران اسلامی تنها مدارک دست نخورده ای هستند که لهجه
پارسی غرب ایران را که نگاهدارخصوصیات زبان پهلوی بود قبل از اینکه پارسی نو از شرق
به آنجا برسد در لابه لای سطور و صفحات دست نخورده خود محفوظ نگاه داشته اند. "پل
دلاگارد" و"تئودور نلدکه" و بسیاری دیگر از ایران شناسان به نام قرن نوزدهم ، شناخت
زبان فارسیهود ر برای تحقیق و دانستن زبان فارسی نو او واجبات می دانند.
2)ارزش ادبی فارسیهود: ادبیات فارسیهود از نظر ادبی
می تواند نمونه های گوناگونی به گنجینه ادبیات فارسی اضافه کند .گوشه هائی از اشعار
حماسی شاهین و عمرانی و یا اشعار
غنائی عمرانی و امینا و یا نثر مسجع و موزون
سیمانطوب ملمد می توانند با آثار سایر مشاهیر ادبی فارسی برابری کنند. در تائید این
موضوع برای مثال استاد ضیاءالدین سجادی درباره ساقی نامه عمرانی معتقد است که:
"ساقی نامه عمرانی باید بر ساقی نامه های فارسی افزوده شود". استاد جلال متینی در
مورد آثار فارسیهود معتقد است که "بجاست از این پس این آثار در حدی که معرفی شده
اند در کتب تاریخ ادبیات فارسی یا تاریخ ادبیات ایران مورد بررسی قرار گیرند".
3) ارزش تاریخ فارسیهود: آثار بعضی از شعرای
فارسیهود به خصوص "بابائی بن لطف" و "بابائی بن فرهاد" و یا نوشته های خصوصی پشت
تورات و سایر کتب مقدس گویای گوشه های ناگفته ای از تاریخ یهودیان ایران است که خود
متعلق به تاریخ کشور ایران می باشند . آثار فارسیهود علاوه بر زبان شناسی ، ادبیات
و تاریخ ، در مطالعات جامعه شناسی و مردم شناسی و شناخت آداب و سنن و طرز زندگی ایرانیان و به خصوص اقلیت های مذهبی نیز می تواند موثر و رهنما باشد.
مطالعه و پژوهش در آثار فارسیهود علاوه بر مشخص نمودن نقش یهودیان در تکوین هویت
ایرانی ، به معنی گسترده معرف خدمات آنها به حفظ یهودیت و فرهنگ جهانی یهودیان می
باشد. مطالعه و تحقیق در این رشته سبب می شود که یهودیان ایرانی بتوانند در وهله
اول هویت و مقام فرهنگی خود را به خویشتن و هموطنان ایرانی خویش و سپس به یهودیان
جهان معرفی و تثبیت نمایند.
استاد حسین ضیائی در این مورد معتقد است که "متون فارسیهود جزء لاینفکی از ادب
فارسی می باشند. این متون واجد مسائل زبان شناسی ، ادبی، تاریخی و علمی بوده،
تحقیقات علمی پیرامون این مسائل یقیناً در پیش برد شناخت ما از ادب فارسی بطور عام
موثر خواهد بود".
ادبیات فارسیهود در حال حاضر در دو دانشگاه جهانی به صورت یک رشته علمی دانشگاهی در
بخش ایران شناسی تدریس می شود. دانشگاه عبری اورشلیم از سال 1970 با تاسیس بخش ایران شناسی در این راه پیشگام بوده و بخش ایران شناسی دانشگاه UCLA (دانشگاه
کالیفرنیا، لوی آنجلس) نیز ضمن ابداع برنامه درجه دکتری در این رشته، کلاس های رسمی
خود ر برای تدریس فارسیهود از سال 2000 به پشتیبانی مالی بنیاد فرهنگی حبیب لوی به
منظور تدریس و آموزش این رشته به نسل جوان پایه ریزی نموده است.
| 
