فرانک عراقی
کارشناس ارشد روزنامه نگاری
کوچه
های تنگ و باریک، سنگ فرش های ناهموار، مغازه های کوچک و خانه هایی با
معماری سنتی و لابلای هم، نگاه خیره ساکنان محل که ما را غریبه می
پنداشتند.......
اما ما غریبه نبودیم، تعدادی از همراهان ما کودکی و جوانی شان را در این محل
گذرانده بودند محله عودلاجان.....
و دقیقا به همین علت یعنی حضور هم کیشان کلیمی در این ناحیه بزرگ و قدیمی تهران،
نام عودلاجان گاهی مترادف با محله کلیمیان شده است.
اما امروز در این محل تعداد کلیمیان شاید به تعداد انگشتان دست هم نرسد...جایی که
روزگاری مملو از جمعیت بود...
اولین مقصد ما حمام کشوریه بود.
تقریبا صد سال پیش در محله و ده عودلاجان شهروندان یهودی سه حمام ویژه خود داشتند.
حمام عساو در ناحیه سرچال، حمام ذخرون جنب کنیسه ی عزرا یعقوب، و حمام اسحق واقع
در تکیه رضا قلی خان. اما تمامی این حمام ها در فاصله ۱۲متری از سطح زمین بودند با
پله های زیاد و شیب تند که اغلب آنها برای اشخاص سالخورده و زنان حامله وحتی
کودکان همیشه مشکل آفرین بود.... به همین دلیل آقای سلیمان سنه یک حمام مدرن را با
سرمایه شخصی خود و به یاد بود همسرش کشور خانم احداث کرد و نامش را حمام کشوریه
گذاشت. این حمام که روزگار درخشانی را به خود دیده امروز تک و تنها و مخروبه با
درهای آهنی زمختی که هیچ سنخیتی با ساخت و بنای داخل حمام ندارد در مجاورت
بیمارستان دکتر سپیر به بوته فراموشی فرو رفته. در داخل حمام با وجود خرابی های
زیاد، هنوز هم سقف های آینه کاری، دیوارهای مزین به کاشی های فیروزه ای، حوضچه
مرمرین با آب نما، طرح های گچبری، هنرهای منبت کاری بر روی درها، به زیبایی جلوه
گری می کند. چند نفر از همراهان ما به یاد می آوردند روزی را که حمام عروسیشان در
این مکان برگزار شد.
حتی
به وضوح جایگاه مهمانان را به یاد داشتند و با چشمان اشک آلود خاطرات خود را برای
دیگران تعریف می کردند. حمام کشوریه در دو قسمت مردانه/ سلیمانیه/ و زنانه/
کشوریه/ با سرویس های مدرن روز و به سبک اروپایی قسمت رخت کن و دوش مجزا در زمان
خودش جلوه ی باشکوهی به خیابان سیروس بخشیده بود.
این حمام برای کلیمیان احداث شد اما بعدها هم وطنان مسلمان نیزاز آن استقبال
کردند. حتی بعضی از مراجعین این حمام باور داشتند که آب خزینه این حمام برایشان
مشکل گشا بوده و سرانجام این حمام در سال ۱۳۸۵ از جهت داشتن سبک معماری ویژه توسط
سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.
دیدار بعدی ما از کنیسه ی عزرا یعقوب بود. این کنیسه یکی از قدیمی ترین و
بزرگترین کنیسه های یهودیان در محله عودلاجان است که قدمت آن به اواخر حکومت
ناصرالدین شاه می رسد این کنیسه یکی از مراکز مهم تجمع یهودیان در محله سر چال بوده
است. در این کنیسه که مشتمل بر دو کنیسه کوچک و بزرگ است کارهای زیادی انجام گرفته
است: از جمله مصاپزی، محل اسکان مهاجرین لهستانی ، فعالیت های فرهنگی و دینی،
برخورداری از آب انبار بزرگی که همواره یهودیان از آن استفاده می کردند و از همه
جالب تر محل سخنرانی بعضی مشروطه خواهان برای مردم.. به نقل از کتاب تاریخ یهود
تالیف حبیب لوی کنیسه ی عزرا یعقوب بنا بر وصیت عزرا یعقوب در سال ۱۲۷۳ خورشیدی
بنا شد. عزرا یعقوب یکی از تاجران مهم به شمار می رفت که با شهرهای انگلستان هم
مبادلات بازرگانی انجام می داد. اما در سال ۱۲۷۳ به علت عارضه ریوی در چهل سالگی
فوت کرد. بیوه عزرا یعقوب، صنوبر حق نظر که فرزندی نداشت، طبق وصیت شوهرش قسمت
اعظم ثروت او را در کارهای خیریه خرج کرد و کنیسه ی بزرگی به نــام عزرا
یعقوب ساخت.
اما امروز با با کم جمعیت شدن محله عودلاجان این کنیسه دیگر رونق روزهای گذشته را
ندارد و فقط در ایام خاص و شبات ها (شنبه ها) مراسم مذهبی در آن انجام می شود،.
هنوز چند نفری در آن زندگی می کنند که دیدار با آنها زمان را چند دهه به عقب برد و
متوقف کرد... در سال ۱۳۸۳ کنیسه ی عزرا یعقوب به جهت داشتن ویژگی های معماری خاص
دوران قاجار با همت انجمن کلیمیان و حمایت میراث فرهنگی و گردشگری در ردیف آثار ملی
ایران به ثبت رسیده است.
مکان
بعدی ما کنیسه ی حاداش / حکیم آشر/ بود که به کنیسه ی نو نیز مشهور است. این
کنیسه که مدت ها مهاجران افغانی و مهاجران جنگ تحمیلی در آن می زیستند اکنون با
تعمیرات سازمان میراث فرهنگی تهران و انجمن کلیمیان تهران به شکل زیبا و دل انگیزی
مرمت شده که مورد بازدید جهانگردان خارجی و هم وطنان قرار می گیرد. کنیسه ی
حاداش از زیبایی منحصر به فردی برخوردار است. سقف کنیسه گذشته از خلق آثار هنری به
نحوی طراحی شده که به صورت بادگیر باعث خنکی محیط کنیسه نیز باشد. هنر گچ بری خط
عبری به سبک عراقی بر دیواره کنیسه بسیار زیباست. این کنیسه نیز از طرف سازمان
میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.
سرانجام به مقصد آخر رسیدیم ... تیمچه اکبریان (یهودی ها)* روی نوشته ای در بالای
تیمچه چنین نوشته: «بنای فوق مربوط به دوران قاجار مصادف با دومین سال حکومت آغا
محمد خان قاجار برابر با ۱۱۵۳ه.ش/۱۱۹۵ه.ق می باشد. این تیمچه اولین بانک ایران در
دوره قاجار بوده که در ابتدا به صنف صراف ها و زرگرها اختصاص داشت. و در دومین سال
حکومت فتحعلی شاه قاجار به عنوان اولین بانک در کشور ایران تغییر کاربری یافت».
امروزه این مکان به یک سفره خانه سنتی تبدیل شده است و با توجه به موقعیت مکانی آن
در بازار بزرگ تهران به عنوان یکی از مراکز حضور گردشگران به خصوص گردشگران خارجی
قرار گرفته است. این تیمچه از بدو تاسیس تاکنون شاهد حضور مشاغل مختلفی در خود
بوده است. مدتی به همراه دوستان در فضای زیبای تیمچه نشستیم و به صرف چای با موسیقی
دلنواز قل قل سماور پرداختیم.
محله عودلاجان افراد مشهور زیادی را به خود دیده چه از هم کیشان کلیمی و چه از هم
وطنان مسلمان... که از آن جمله می توان به پروین اعتصامی شاعره برجسته دوران
معاصر، آیت الله بهبهانی از رهبران مشروطیت، و آیت الله مدرس نماینده مجلس شورای
ملی اشاره کرد.
محله عودلاجان دیدنی های بسیاری دارد و این تنها چند نمونه از مکان های قدیمی و
تاریخی آن بود که در واقع به علت وجود همین آثار تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت
تاریخی شده است.
خوشبختانه گروه زیادی از علاقمندان به تهران قدیم بر آن شده اند تا این محله را
زنده نگه دارند و بناهای تاریخی آن را احیا نمایند.
تور کنیسه گردی و دیدار با مناطق سنتی و تاریخی محله عودلاجان که هر از چند گاهی
اجرا می شود یکی از این اقدامات است که مورد توجه بسیاری از دوستداران بناهای
تاریخی قرار گرفته است.n
منابع :
1- تکمیل همایون ، ناصر، (1395) ، محله کلیمیان تهران ، دفتر پژوهش های فرهنگی.
2- تکمیل همایون، ناصر (1393) ، اودلاجان (عودلاجان) دفتر پژوهش های فرهنگی .
3- ویکی پدیا.
* - علت نامگذاری این تیمچه به نام یهودی ها این بوده است که تعداد زیادی از صراف
های یهودی در این مکان فعالیت می کرده اند.
