لیورا سعید
مهر
88
ورود اولین فرد یهودی به کوبا مشخص نیست، عده‌ای پس از اخراج از اسپانیا در سال
1492 وارد این کشور شدند. براساس شنیده‌ها، سه تن به همراه کلمبوس آمدند: لوییس
دوتورس به سانتاماریا، خوان دوکابررا به لاپینتا و رودریگو دوتریانا به لانینا . هر
سه که مجبور شدند از یهودیت به آیین کاتولیک تغییر دین دهند. فرانسیسکو گومزدو لئون
یهودی رنج زیادی به سبب اعتقادات مذهبی‌اش در هاوانا متحمل شد. او بعدها در
کارتاجنا اعدام شد و ثروتش مصادره گردید.
در باره‌ی یهودیان کوبا تا اواخر قرن نوزدهم، مقارن با زمانی که جامعه بزرگ‌تری از
یهودیان تشکیل شد، اطلاعات کمی در دست است.
در طی قرون 16 و 17، یهودیان از برزیل به کوبا مهاجرت کردند. آنان زمانی که زیر
سلطه‌ی پرتغالی‌ها بودند آزار و ستم بسیار دیدند. مهاجرت گروه جدید یهودیان به کوبا
تجارت را رونق بخشید، به طوری که تا قرن 18، پهنه‌ی تجارت یهودیان کوبایی به
آمستردام و هامبورگ رسید. یهودیان در طی این دوره نیز همچنان مورد آزار و اذیت قرار
می‌گرفتند تا جایی که بسیاری از یهودیان اصیل مهاجر، خود را به سبک و سیاق زندگی
کوبایی‌ها درآوردند.
در اواخر قرن نوزدهم، یهودیانی از دوچ آنیلز در کوبا سکنی گزیدند. آنان از خوزه
مارتی، کسی که کشور کوبا را از نفوذ استعماری اسپانیا در سال 1898 م آزاد ساخته
بود، حمایت کردند. در پی جنگ اسپانیایی‌ها و امریکایی‌ها، شماری از سربازان یهودی
امریکایی در کوبا مستقر شدند و در سال 1904 اجتماعی را در هاوانا به وجود آوردند.
یهودیان کوبایی وارد بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی شدند و به تجارت قند
پرداختند. آنان قند را از مادرینای برزیل وارد آنتیل می‌کردند. یهودیان همچنین
نخستین کسانی بودند که پارچه‌ی محافظ تنباکوی در حال رشد که دانه را از گزند باد و
خورشید محافظت می‌کرد، مورد استفاده قرار دادند. این پوشش‌های محافظ هنوز هم برای
تولید برگ‌های تنباکو با کیفیت بالا، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بسیاری از تاجران یهودی که تجارت در دنیای جدید را دنبال می‌کردند، پایگاه‌هایی را
در جزیره تشکیل دادند. در سال 1898 پس از جنگ اسپانیا و آمریکا، یهودیان حضوری
دایمی یافته بودند. نماینده یهودیان اشکنازی آمریکا در رومانی به وجود آمد و از
اروپای شرقی به کوبا مهاجرت کرد تا برای مرکز تجارت و کشاورزی متعلق به آمریکا کار
کند. در سال 1906 م یازده یهودی آمریکایی اولین کنیسه کوبا را تأسیس کردند. این
اولین اقدام رسمی اجتماع یهودیان کوبایی محسوب می‌شود.
تعداد کثیری از یهودیان، طی سال‌های 1910 تا 1920 م از جمله یهودیان سفارادی از
ترکیه به کوبا مهاجرت کردند. بسیاری از آنان از اروپای شرقی به قصد مهاجرت به
آمریکا در کوبا توقف می‌کردند در این بین برخی تصمیم به ماندن گرفتند زیرا تعداد
افراد نژادپرست در کوبا کم و آب و هوای کوبا هم برای آنان مساعد بود. بسیاری از
مهاجران جدید جذب صنعت کشاورزی کوبا شدند. این روند تا سال 1924 م ادامه داشت و
جمعیت یهودی ساکن در کوبا به 24000 نفر رسید.
کوبایی‌ها یهودیان را پولاکوس (لهستانی) نامیدند، حتا کسانی را که لهستانی نبودند!
در واقع همه مهاجران یهودی و غیر یهودی بدون لهجه‌ی انگلیسی، پولاکوس خوانده شدند.
از جمله آلمانی‌ها، فرانسوی‌ها، مجاری‌ها و ترک‌ها.
در دهه‌ی 1930 یک انجمن مرکزی یهودیان برای همه گروه‌های یهودی در کوبا تأسیس شد.
یهودیان در زمان جنگ جهانی دوم به جستجوی خود برای یافتن پناهگاهی در کوبا، ادامه
دادند. عده‌ای از آنان نیز از یافتن پناهگاه ناکام ماندند. از جمله آن‌هایی که
می‌خواستند با کشتی سنت لوییس از آلمان به هاوانا بروند. در سال 1944 م یهودیان
آنتورب به همراه کسانی که موفق به یافتن راهی برای رسیدن به کوبا شدند. تجارت تراش
الماس را آغاز کردند. ولی تا سال 1952 م فقط نیمی از جمعیت یهودی در کوبا باقی
ماندند.
جوامع در کاماگو، سانتیاگو و هاوانا
در دهه 1920 دو کنیسه اشکنازی شوت آجیم و کنیسای سفارادی تیفرت اییسراییل به انجام
فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی جمعیت 800 نفری یهودیان کاماگو می‌پرداخت.
در سال 1924 م در ادامه آن فعالیت‌ها «انجمن یهودیان کوبای شرقی» در سانتیاگو تأسیس
شد. انجمن در محلی اجاره‌ای مستقر گردید و در سال 1939 به یک ساختمان جدید منتقل شد
و کنیسه سانتیاگو دو کوبا نامیده شد. این کنیسه توسط دو حاخام به نام‌های سِنور
ایساک چیپروتت کونفری از سال 1924 تا 1943، و دیگری سِنور ویکتور فارین سرفاتی از
1946 تا 1967 اداره می‌شد. جمعیت یهودی سانتیاگو در اصل شامل سفارادی‌های ترکیه بود
که به دنبال زندگی بهتر به کوبا آمده بودند و دسته دیگر یهودیان اشکنازی بودند که
طی جنگ جهانی دوم از لهستان به سانتیاگو مهاجرت کردند تا از دست نژادپرستی‌های
آلمان نازی در امان باشند. تا سال 1958 فعال باقی ماند. اما بعد از انقلاب بیشتر
یهودیان به کشورهای دیگر مهاجرت کردند.
هاوانا بیشترین جمعیت یهودیان را در کوبا دارد. در طی دوران شکوفاییش 75 درصد از
12000 یهودی ساکن در کوبا، در هاوانا زندگی می‌کردند. هاوانا 5 کنیسه داشت. از آن
جمله به کنیسای Sephardic (سفارادی‌ها) که در سال 1914 ساخته شد. و یک رستوران با
غذاهای کاشر و یک دبیرستان و 5 دبستان یهودی اشاره کرد.
در زمان انقلاب، در سال 1959 جمعیت یهودیان کوبا به مرز 15000 نفر رسید.
انقلاب کوبا و زندگی یهودیان
حدود 94 درصد یهودیان بعد از انقلاب از کوبا خارج شدند و برخی اسراییل را برای
سکونت برگزیدند و برخی دیگر به کشورهای اروپایی و آمریکایی مهاجرت کردند. با وجود
این که انقلاب به طور مشخص یهودیان را مورد هدف قرار نداده بود، آنان به اندازه
دیگر افراد طبقه‌ی متوسط کوبایی از نظر اقتصادی زیان دیدند.
بیشتر آنانی که ترجیح دادند بمانند یا خیلی پیر بودند، یا آن قدر فقیر که
نمی‌توانستند مهاجرت کنند و اغلب شبیه جمعیت کوبایی‌ها شدند.
ترکیب خاصی از آزادی فرهنگی و احساس ضد صهیونیستی در کوبا به وجود آمد. یهودیان
کوبایی مخالف، همراه با دیگر کوبایی‌ها که عضو گروه‌های مذهبی بودند، مشخص شدند.
یهودیان، مسیحیان و مردم دیگر مذاهب اجازه انتخاب شغل و ورود به دانشگاه‌ها را
نداشتند. ولی با وجود ممنوعیت شغلی و تحصیلی، یهودیان قادر به انجام مناسک مذهبی و
مجاز به خرید و توزیع غذاهای حلال خود (کاشر) بودند. همچنین می‌توانستند کمک‌های
بلاعوض از کانادا و دیگر کشورها برای مراسم خاص و از جمله روش‌هشانا و پسح دریافت
کنند.
در اواخر دهه 1960 تعدادی از یهودیان به علت مخالفت‌های سیاسی، اختلافات مذهبی،
اعتراض هم‌جنس‌بازان و اخراجی‌ها به کمپ‌های کارگری فرستاده شدند و فعالیت آنان زیر
نظارت دایمی بود.
کیفیت زندگی یهودیان کوبایی
فضای نامناسب کوبا برای زندگی یهودیان، زندگی را بر آنان سخت ساخته بود. اما این
امر سبب از بین رفتن آنان نشد. هنوز می‌توانستند در شولس عبادت کنند و در کلاس‌های
مدرسه یهودیان شرکت داشته باشند. در دهه‌ی 1970 کنیسه‌ی سانتیاگو، مدرسه هاوانا
کوبا بسته شد. این روند تا سال 1980 ادامه داشت تا این که اتحادیه‌ی اجتماع یهود به
همراه کنیسای دیگری در هاوانا تعطیل گردید.
در طول دهه‌ی 1980 کنیسای پاتروناتو در هاوانا وجود داشت و تعداد زیادی از
خانواده‌های یهودی مراسم و مناسک مذهبی را در منازلشان به جای آورده و جشن‌های خود
را بر پا می‌کردند.
در اوایل دهه‌ی 1980 م، مدرسه‌ی تیکوم اولام هبرو در هاوانا به منظور رفع نیازهای
آموزشی نوجوانان و جوانان یهودی کوبا که در حال ناپدید شدن بودند، آغاز به کار کرد.
این مدرسه مدیریت دکتر مویسه آسس، که از معدود یهودیان تحصیلکرده بود، سعی داشت
منابع علمی روز را در اختیار جوانان قرار دهد.
در اوایل دهه 1990 در طی 5 سال بیش از 400 یهودی از کوبا مهاجرت کردند. 200 یهودی
کوبایی دیگر نیز در صدد مهاجرت بودند. برخی ادعا می‌کنند مارگاریتا زاپاتا از
بستگان نزدیک کاسترو، وی را متقاعد کرده بود که اجازه دهد یهودیان مهاجرت کنند.
کاسترو نمی‌خواست که موضوع مهاجرت را عمومی کند چرا که ممکن بود چنین مطرح بشود که
او تدابیر ویژه‌ای برای یهودیان کوبایی اندیشیده است. در حالی که به طور رسمی،
کوبایی‌ها مجاز به مهاجرت بودند، اغلب آنها استطاعت مالی لازم را نداشتند.
کمیته‌ی متحدین یهودی – امریکایی JDC. در بازسازی جمعیت یهودی کوبا نقش عمده‌ای
ایفا کرد. از سال 1992 کمیته اقدام به اعزام حاخام و سازمان‌دهنده‌های اجتماعی برای
کمک به تحصیل، اجرای مراسم و تأسیس مرکز تحصیلی کامپیوتری برای یهودیان هاوانا،
سانتیاگو وکاماگو نمود. کمیته JDC همچنین امکانات خاص، مثل غذا و حمل و نقل خصوصی و
موارد مورد نیاز انجام فرایض مذهبی یهودیان را ارائه داد. همچنین JDC خدمات بهداشتی
و دارویی نیز ارائه می‌داد که بوسیله‌ی داروخانه‌ای در هاوانا توزیع می‌شد. کاسترو
هرگز مانع ارتباط یهودیان کانادا و آمریکا برای ارسال لوازم آموزشی و تهیه غذای
کاشر برای یهودیان کوبا نشد. در کنار JDC ، B’nai و دیگر سازمان‌های بین‌المللی به
اجتماع یهودیان کوبایی کمک‌های فراوانی می‌کردند.
دورین رییس بزرگترین کنیسه هاوانا به هر حال، هم‌اکنون که تنها 600 تا 800 یهودی در
هاوانا باقی مانده‌اند و نزدیک به 700 کوبایی یهودی در 10 سال اخیر مهاجرت
کرده‌اند. مدرسه‌ی یکشنبه‌های یهودیان هاوانا بیش از 150 دانش‌آموز بین 4 تا 60 سال
را پوشش می‌دهد.
کنیسای سانتیاگو در سال 1996 بازگشایی شد و خدمات خود را به 90. عضو جامعه‌ی یهودی
این شهر ارائه می‌دهد. یک سازمان زنان و یک شعبه هاداسا بوسیله‌ی پزشکان یهودی
کوبایی فعال شد و شروع به توزیع دارو به بیماران کرد و در کنار آنها کنیسای کاماگو
در روزهای شبات و اعیاد دایر است و فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی شهرهای گوانتانامو و
سین فونگورا برعهده دارد.
هتل راکوئل در هاوانا برای بازدیدکنندگان یهودی غذای کاشر سرو می‌کند. اتاق‌های
طبقه بالا سینایی و گالیله نام دارد. شیشه‌های رنگی آن با تم یهودی‌پسند و به
وسیله‌ی هنرمند یهودی کوبایی لویس فاریناس طراحی شده است. و دارای رستوران غذاهای
کاشر است و قرار است میدان یهودیان در خیابان آکوستا، جایی که کنیسه آدات ایسراییل
قرار دارد احداث شود.
در دسامبر 2006 اجتماع یهودیان کوبایی صدمین سالگرد خود را جشن گرفتند. فستیوال با
یک جشن فرهنگی در موزه هنرهای زیبای ملی هاوانا برگزار شد و با خدمات مذهبی، موزیک
و ... همراه بود.
