شقایق غفاري پناه
کارشناس ارشد تاریخ
بهار 97
این مقاله چکیده ی یک فصل از پایان نامه ای برای
دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته تاریخ - اسناد و مدارک آرشیوی و نسخ خطی با
مشخصات زیر است: مطالعه‌ی تطبیقی سند شناختی قباله‌های ازدواج اقلیت های دینی ایران
با نمونه های اسلامی در دوره معاصر (از ابتدای دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی)،
شقایق غفاري پناه، دانشگاه تهران- دانشکده ادبیات و علوم انسانی، پاییز 1396
(تلخیص: آرش آبائی)
اقلیت های دینی که در ایران به رسمیت شناخته شده اند، دارای آداب و رسوم خاصی در
برگزاری مراسم ازدواج و نحوه ثبت آن هستند که بازتاب آن را در نحوه تنظیم قباله های
ازدواج می توان دید و از طریق محتوای آن به درک بهتری از سنت های نهفته در روش
برگزاری این مراسم رسید. بدین صورت بررسی سندشناختی عقدنامه-های اقلیت های دینی
ایران در دوره قاجار و پهلوی و مقایسه تطبیقی با نمونه عقدنامه های اسلامی که
قبلاً مورد پژوهش محققین قرار گرفته، نکات مهمی را در خصوص نحوه شکل گیری خانواده
در بین اقلیت های دینی و تأثیراتی که در این راستا از اکثریت مسلمان جامعه ایران
پذیرفته اند، آشکار می سازد. بررسی ویژگی های ظاهری عقدنامه های اقلیت های دینی از
جمله شکل و اندازه، مُهر، خط و زبان و تزئینات بکار رفته در آنها و غیره، در کنار
ویژگی های محتوایی آن مانند ذکر مهریه، جهیزیه، القاب زوجین، ذکر نام والدین و شغل
و... امکان مقایسه آن با نمونه های اسلامی را فراهم ساخته است.
در این پایان نامه، در فصلی که به بررسی قباله های ازدواج یهودی پرداخته شده،
ازدواج، نمادهای دینی در کتوباها، شکل، خط و زبان و وجوه تزئینی، کتوباهای آنوسی و
جدیدالاسلام های مشهد در ساختار ظاهری و تسمیه، دیباچه، تاریخ، مهریه، جهیزیه، دعای
پایانی و نحوه ثبت و تنظیم کتوباها در ساختار محتوایی کتوباهای یهودیان مورد بررسی
قرار گرفته است.
در خصوص عقدنامه‌های متعلق به یهودیان ایران از طریق مصاحبه با حاخام دکتر یونس
حمامی لاله زار کارشناس مذهبی انجمن کلیمیان تهران و آشنایی با دانشنامه جودائیکا
که تصویر نمونه‌هایی از کتوباها در آن آورده شده بود از راهنمایی‌های ایشان در خصوص
سنت ثبت ازدواج در کتوباها استفاده شد. همچنین آقای آرش آبایی محقق و دین‌پژوه
کلیمی که قادر به بازخوانی متون کتوباها به زبان آرامی و خط عبری هستند ترجمه متن
دو کتوبای آنوسی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی را برعهده داشتند. در راستای
دسترسی به منابع بیشتر از کمک‌های پژوهشگر کلیمی آقای یوسف ستاره شناس از طریق
مصاحبه تلفنی بهره گرفتیم. برای دسترسی به منابع مکتوب مراجعه به کتابخانه کلیمیان
تهران امری لازم بود که از آرشیو موجود در آن کتابخانه استفاده شد. درواقع دسترسی
به کتاب فرزندان استر: مجموعه مقالاتی درباره تاریخ و زندگی یهودیان ایران و
دانشنامه جودائیکا دانشنامه‌ای ۲۶ جلدی به زبان انگلیسی در مورد مردمان یهودی و
باورهایشان در این کتابخانه میسر شد. همچنین استفاده از تصاویر کتوباهای موجود در
آرشیو آنلاین سایت اینترنتی دنیای زنان در عصر قاجار متعلق به دانشگاه هاروارد کمک
شایانی در جمع آوری منابع مربوط به بخش یهودیان نمود.
واژه‌ی کتوبا در فرهنگ یهود، سندی است مکتوب که با بهره گرفتن از قوانین مندرجه در
کتاب مقدس جهت ازدواج و تشکیل یک زندگی مشترک، بین یک زن و مرد یهودی ، مشروط با
قبول مسؤولیت‌های محوله و با توافق و رضایت طرفین تنظیم و ثبت شود.
نمادهای دینی یهودیت و وجوه تزئینی کتوباها عبارتند از: ستاره شش‌پر (ستاره‌داوود)،
منوره (منورا)، طرح شیر و خورشید، طرح گل و بوته، طرح پرندگان (کبوتر، بلبل و
طوطی)، کتیبه و سرلوح، جدول و کمند، و استفاده از آیات تورات و مزامیر داوود. در یک
نگاه کلی می‌توان کتوباها را از لحاظ شکل ظاهری به دو دسته‌ی تک برگی و دفترچه-ای
تقسیم نمود. همچنین هرکدام از این نمونه های کتوباها از لحاظ دستنویس یا چاپی
بودنشان قابل تقسیم بندی می-باشند.
ساختار محتوایی کتوباها را می‌توان به دوازده قسمت تقسیم نمود که عبارتند از:
تسمیه، تحمیدیه، متن اصلی (شامل زمان مناسب ازدواج و تاریخ عقدنامه‌ها، نوع عقد،
معرفی زوجین، ذکر تاریخ به تقویم عبری، محل سکونت زوجین، مهریه و انواع و چگونگی
پرداخت آن، ثبت جهیزیه زوجه، سایر حقوق زوجه در کتوبا و دعای پایانی در حق زوج و
زوجه) و ثبت قانونی و تضمین اجرایی کتوباها.
براساس یافته های بدست آمده از این پژوهش دیده شد، عقدنامه های اسلامی و کتوباهای
یهودی دورة قاجار هم از لحاظ ظاهری و هم از لحاظ محتوایی ساختاری شبیه به هم داشتند
که در جزئیات با هم متفاوت بودند. این شباهت ها در شکل تک برگی و دفترچه ای و وجوه
هنری از جمله سرلوح و کتیبه و جدول کشی در ظاهر سند تا مباحث محتوایی از جمله نوشتن
تسمیه و استفاده از آیات و ذکر نام پدر زوجین و... خود را نشان می دهند. همانطور که
تفاوت هایی در زبان و خط و کاربرد مُهرهای شخصی و نحوست تربیع و ذکر جهیزیه به
عنوان رکن ثابت عقدنامه های یهودی در مقایسه با نمونه های اسلامی به چشم می
خورد. بنابراین در ساختار قباله های ازدواج اسلامی و یهودی شباهت ها و تفاوت هایی
وجود دارد که متأثر از همزیستی این دو گروه در کنار هم بوده است، چرا که در نمونه
کتوباهایی که خارج از محدوده جغرافیایی ایران تنظیم شده اند، این تفاوت ها آشکارتر
است و تأثیر کتاب-آرایی و تذهیب کاری ایرانی- اسلامی روی تنظیم کتوباهای یهودی به
وضوح دیده می شود.
تصویر: کتوبای خانم آغا کلیمه شموئیل کلیمی، «نوامبر 1922 م /9 آبان 1301 ش»-
کتوبای دفترچه¬ای دستنویس مذهب دارای کتیبه و سرلوح با طرح گل بوته الوان و تزئینات
لاجوردی و جدولکشی به رنگ شنگرف-زبان آرامی و خط عبری- «در تاریخ نهم عقرب ایت ایل
هزار سیصد و یک شمسی مابین شموئیل کلیمی و خانم آغا کلیمه ازدواج دائمی واقع شد ثبت
ازدواج تحت نمره 79 دفتر{ناخوانا} مذکور به ثبت رسید غلامحسین حلی- سجع مهر: دفتر
سجل احوال طهران ناحیه عودلاجان»
