دکتر ژان پـایـاب
بهار
1393
خلاصه
جامعه یهودیان ایتالیا جامعه‌ای مهاجر و غیربومی است. گزارش حاضر، ابتدا سیر تاریخی
این جامعه را مورد بررسی قرار داده و سپس به ابعاد مختلف زندگی فعلی آنها پرداخته
است. جمعیت یهودیان این کشور بالغ بر ۳۵ هزار نفر است که در مقابل کل جمعیت
ایتالیا، رقم چندانی نیست. کلیسای ایتالیا در طول تاریخ، فشارهایی را علیه یهودیان
اعمال کرده است ولی با روی کار آمدن پاپ ژان پل دوم، موضع آنها تغییر کرد و این
تغییر عبارت بود از نرمش در قبال این گروه و برقراری رابطه نزدیک با آنها.
مقدمه
یهودیان ایتالیا کهن‌ترین جامعه یهودى اروپاى غربى را تشکیل مى‌دهند. نخستین
مهاجرت یهودیان به ایتالیا در دوران امپراتوری رم انجام گرفت و از آن زمان تاکنون
در چند مرحله یهودیان جدیدى از کشورهاى مختلف وارد خاک ایتالیا شده‌اند. بنابراین
به‌طور کلى مى‌توان گفت جامعه یهودیان ایتالیا یک جامعه مهاجر و غیربومى است. در
این گزارش، ابتدا سیر تاریخ جامعه یهودیان در ایتالیا را مورد نظر قرار مى‌دهیم و
سپس در حد منابع و اطلاعات موجود به ابعاد مختلف زندگى فعلى یهودیان در ایتالیا
می‌پردازیم.
سیر تاریخى:
آثار و بقایاى زیادى از حضور یهودیان در قرن دوم قبل از میلاد مسیح در ایتالیا
به‌چشم مى‌خورد که از حضور فعال و زندگى اجتماعى یهودیان در ایتالیا خبر می‌دهند.
سسیل رث نویسنده¬ی کتاب «تاریخ یهودیان در ایتالیا» در این باره مى‌نویسد: «سابقه
حضور یهودیان در ایتالیا، به‌ویژه شهر رم به دو قرن قبل از میلاد مسیح
برمى‌گردد... اگر نهادى در رم قدیمى‌تر از کلیسا وجود داشته باشد، آن کنیسه است».
رث در کتاب خود با ارائه شواهد تاریخى و آثار باستان‌شناسى کشف شده این موضوع را
ثابت مى‌کند. به‌اعتقاد رث، از دهه ششم قرن دوم قبل از میلاد اولین گروه از یهودیان
به‌رم مهاجرت کردند. در این زمان حدود سه قرن از عمر امپراتوری روم مى‌گذشت و این
امپراتورى یکى از قدرت‌هاى بزرگ جهان به‌حساب مى‌آمد. تصور مى‌شد که مهاجرت یهودیان
در این زمان به‌امپراتورى روم به‌صورت اختیارى و با هدف ورود به دنیاى متمدن و
بهره‌مندى از مواهب آن انجام گرفته است. اولین گروه یهودیان در شهر رم و مناطق
جنوبى ایتالیاى امروزى (از جمله تارانتو، اوترانتو، اریا و بارى) یعنى در کنار
مسیرهاى تجارى و بنادر سکنى گزیدند و به امر تجارت میان اروپاى شرقى و اروپاى غربى
مشغول شدند. به‌طور کلى مهاجران یهودى ایتالیا عمدتاً شامل صنعتگران، دلالان،
کشاورزان و بازرگانان بودند.
پس از فتح شهر قدس توسط امپراتورى روم در سال ۶۶ قبل از میلاد، مرحله جدیدى در
مهاجرت یهودیان به ایتالیا آغاز شد. از این زمان به بعد مهاجرت‌هاى گسترده
یهودیان به امپراطوری روم آغاز شد.
عده‌اى از روی اختیار و با هدف رسیدن به زندگى بهتر و مرفه‌تر قدم به مرکز
امپراتوری روم گذاشته و عده زیادى نیز به‌عنوان برده و اسیر جنگى وارد دنیاى متمدن
امپراتورى شدند. مهاجرت یهودیان که در این زمان عمدتاً جنبه اجبارى داشت، باعث
تقویت حضور یهودیان در امپراطورى روم شد. تا آغاز قرون وسطى یهودیان در سراسر
ایتالیا از جمله در شهرهایی مثل سیسیل و ساردینیا، پراکنده شده بودند. سیسیل رث
مى‌نویسد قبل از فروپاشى امپراتوری روم در قرن چهاردهم میلادى تقریبا در هر شهر
بزرگى یک جامعه یهودى شکل گرفته بود، اعم از شهرهاى شمالى و شهرهاى جنوبى، از
شهرهاى شمالى مى‌توان به شهرهایى نظیر: رم، ونیز، جنوا، تورتدنا،
میلان، برشیا، کونکوردیا، و یولا اشاره کرد. شهرهاى کاپوا، ناپل، پوزولى، نیز از
دیگر شهرهاى جنوبى ایتالیا بودند که یهودیان در آنها سکنى گزیده بودند.
یهودیان در دوران امپراتورى روم از وضعیت مناسبى برخوردار بودند و چنانچه اشاره شد
جذب جامعه بومى امپراطوری روم شدند و روابط خوبى با این جامعه برقرار کردند. در عین
حال اطلاعات چندانى در مورد زندگى روزمره یهودیان تا قرن نهم میلادى وجود ندارد.
حتى در مورد زندگى فرهنگى و فکرى یهودیان در این دوره نیز اطلاعاتی موجود نمى‌باشد.
در جریان این دوره فقط از دو نفر به‌نام‌هاى جوزف و هرش به‌عنوان ردپاى یهودیان در
تاریخ نام برده شده است. تنها آثارى از کنیسه‌ها در این دوره بر جاى مانده است که
در آنها عمدتا دست نوشته‌هایى به‌زبان یونانى یا لاتین به‌چشم مى‌خورد و از زبان
عبرى آثار چندانى در این کنیسه‌ها دیده نمى‌شود.
تحولات اجتماعى و سیاسى در طول قرون 8 و 9 میلادى تأثیر عمیقى بر یهودیان ایتالیا،
زندگى روزانه آنها و فرهنگ آنها گذاشت. در طی این قرون با ورود فاتحان عرب به شمال
آفریقا، یهودیان این منطقه به ایتالیا مهاجرت کردند. به‌دلیل بالا بودن سطح دانش و
سواد یهودیان آفریقا، پس از ورود آنها میزان علم و دانش یهودیان به‌طور کلى افزایش
یافت و یهودیان این کشور در قرن دهم به‌یک گروه مذهبى با سطح دانش و آگاهى بالا
(سطح دانشى بالاتر از جامعه بومى ایتالیا) تبدیل شد. از این زمان به بعد مدارس
مذهبى یهودى که مى‌توان گفت اولین مدارس مذهبى یهود در اروپا بودند پا به عرصه
وجود گذاشتند. در این مدارس علوم دینى به همراه علوم غیردینى به زبان عبرى تدریس
مى‌شد.
چنانچه ملاحظه مى‌کنیم در پایان هزاره اول و دوران اولیه قرون وسطی؛ مرکز
فعالیت‌هاى فرهنگى یهودیان در اروپا بود. در قرن سیزدهم پادشاه ناپل به‌یهودیان
دستور داد یا مسیحى شوند و یا از ناپل خارج شوند. به‌همین دلیل یهودیان بسیارى از
ناپل به روم ومناطق شمالى ایتالیا مهاجرت کردند. بعد از گذشت یک قرن مناطق جنوبى
ایتالیا تقریبأ از وجود یهودیان خالى شد و این وضعیت تا حال حاضر نیز ادامه یافته و
جمعیت کنونى یهودیان ایتالیا در مناطق شمالى این کشور به‌ویژه شهر رم ساکن است.
برخلاف جنوب، یهودیان ساکن مناطق شمالى از موقعیت خوبى برخوردار بودند. آنها که جزء
تجار و بازرگانان عمده محسوب مى‌شدند به‌دلیل ثروت زیاد خود، از سوى مسیحیان
به‌عنوان یک قوم مذهبى پذیرفته شدند و بدین وسیله همچنان حیات قوم یهود در ایتالیا
ادامه یافت. در میان این جامعه، زبان عبرى فقط به‌عنوان زبان مذهبى در کنیسه‌ها و
مراسم مذهبى تکلم مى‌شد و یا در ادبیات و رساله‌هاى اخلاقى مورد استفاده قرار
مى‌گرفت.
با رسمى شدن دین مسیح در قرن ۴ میلادی به‌تدریج ضدیت‌ها علیه یهودیان روم (ایتالیا)
بالا گرفت و حتى علاوه بر مردم مسیحى، مقامات امپراتوری روم نیز اقداماتى را علیه
یهودیان انجام دادند. از جمله این که کنستانتین اول در سال ۳۱۵ میلادى محدودیت‌هایى
را علیه یهودیان وضع کرد. با فروپاشى امپراتوری روم و قدرت یافتن پاپ‌هاى مسیحى این
مخالفت‌ها شدت یافت. اما همیشه سیر یکنواختى را طى نمى‌کرد. در پار‌ه‌ای از مواقع
فشار علیه یهودیان افزایش و گاهى کاهش مى‌یافت. چنانکه اشاره شد در قرن ۱۳، یهودیان
از مناطق جنوبى ایتالیا بیرون رانده شدند و به سمت شمال مهاجرت کردند. در قرن
پانزدهم نیز محله‌هایى براى آنها در رم، ونیز، هزاره، مانتو، و چند شهر دیگر احداث
شد و آنها نمى‌بایست پاى خود را از محدوده این محله‌ها فراتر مى‌گذاشتند. با این
وجود در این شرایط نویسندگان و دانشمندانى از میان یهودیان برخاستند که از آن جمله
مى‌توان به اوبادید و حییم اشاره کرد. همچنان جمعیت یهودیان در این کشور سیر صعودى
را طى مى‌کرد. به‌طورى که در سال ۱۳۰۰ که جمعیت ایتالیا ۱۱ میلیون نفر بود جمعیت
یهودیان در این کشور بالغ بر ۱۵ هزار نفر مى‌شد و در سال ۱۴۹۱ که جمعیت کل ایتالیا
۱۳ میلیون نفر بود جمعیت یهودیان به ۸۰ هزار نفر رسیده بود، یعنى با افزایش 5
برابرى مواجه شده بود. در قرن نوزدهم درهاى محله‌هاى یهودى به روى جهان خارج باز
شد (از این زمان به بعد فشارهاى وارده بر یهودیان بسیار کاهش یافت). در این دوره
حتى برخى از یهودیان به جنبش‌هاى انقلابى پیوستند. تا آغاز جنگ جهانى دوم وضعیت
نسبتا مطلوبى متوجه یهودیان ایتالیا بود و در جریان جنگ نیز آن مشکلاتى که متوجه
یهودیان آلمان شد، در ایتالیا مشاهده نگردید. علیرغم این که موسولینى رهبر جنبش
فاشیست ایتالیا با هیتلر متحد شده بود اما یهودیان ایتالیا نسبت به یهودیان آلمان
از فشارهاى کمترى برخوردار بودند. ایتالیایی‌ها در برابر خواسته هیتلر براى فعالیت
علیه یهودیان این کشور از خود مقاومت نشان مى‌دادند. در عین حال در طول جنگ حدود
۷۵۰0 یهودى ایتالیاى توسط نازى‌ها و فاشیست‌هاى ایتالیا کشته شد. این رقم در مقابل
ارقام نجومى که در مورد کشته‌شدگان یهودى در آلمان و اروپاى شرقى بسیار اندک جلوه
مى‌کند. شاید به‌همین دلیل بود که پس از جنگ تعداد یهودیان ساکن در ایتالیا بسیار
بیشتر از آن چیزى بود که قبل از جنگ وجود داشت. علت این افزایش جمعیت، مهاجرت
یهودیان ساکن آلمان، اتریش و اروپاى شرقى به‌این کشور بود. در سال ۱۹۱۱ یعنى قبل از
ظهور فاشیسم در ایتالیا ۳۳ هزار نفر یهودى در این کشور ساکن بودند و این رقم در سال
۱۹۳۱ به ۳۹ هزار نفر و در سال ۱۹۳۸ به ۴۷ هزار نفر رسید.
اصولا فاشیسم ایتالیا ضدیتى با یهودیان نداشت و موسولینى به‌هیچ وجه افکار
نژادپرستانه نداشت و همواره سعى داشت حمایت یهودیان را نسبت به‌خود جلب کند.
در عین حال با اتحاد ایتالیا و آلمان مشى موسولینى نیز تا حدودى تغییر کرد. اما
به‌هیچ وجه آنچه در آلمان و اروپاى شرقى علیه یهودیان رخ داد، در ایتالیا به وقوع
نپیوست. پس از جنگ نیز اقدامات آنتى‌سمیتیک در ایتالیا همواره در سطح پایین‌ترى
نسبت به سایر نقاط اروپا قرار داشته است و مجامع صهیونیستى نیز علیرغم این که
همواره تمایل دارند در مورد اقدامات آنتى‌سمیتیک بزرگنمایى کنند به‌این مسئله اذعان
کرده‌اند.
وضعیت فعلى
با آشنایى با سیر کلى تحولات تاریخى مربوط به یهودیان در ایتالیا به بررسى
برخى از ابعاد و جنبه‌هاى مربوط به‌جامعه فعلى یهودیان ساکن ایتالیا خواهیم پرداخت.
الف) جمعیت‌شناسى
امروزه کل جمعیت یهودیان ایتالیا بالغ بر ۳۵ هزار نفر مى‌باشد که در مقابل رقم
60 میلیون و ششصد هزار نفر کل جمعیت ایتالیا رقــم چنــدانى به‌نظر نمى‌رسد.
یهودیان ایتالیا از نظر جغرافیایى بسیار پراکنده و متفرق مى‌باشند. آنها در شهرهاى
مختلف ایتالیا (عمدتا مناطق شمالى) ساکن مى‌باشند. حجم عمده جمعیت یهودیان در
شهرهاى رم (۱۵ هزار نفر)، میلان (۱۰ هزار نفر)، تورین (۱۶۰۰ نفر)، فلورانس (۱۴۰۰
نفر) و لیورنو (یک هزار نفر) ساکن هستند. هر یک از شهرهاى بولونا، جنوا، تریسته، و
ونیز، نیز چند صد نفر یهودى را در خود جاى دادهاند. جمعیت یهودى ساکن در هر یک از
شهرهاى الساندریا، آنکونا، آستى، فرارا، گوریزیا، مانتوا، مرانو، مودنا، ناپل،
پادوا، پارما، پروژیا، پیزا، سینا، اسپیزا، ورسلى، ورونا، و‌یا‌رجیو و کاسل نیز
کمتر از ۱۰۰ نفر مى‌باشد.
اکثر یهودیان ساکن در ایتالیا سفاردى هستند. سفاردى‌هاى ایتالیا آنهایى هستند که در
جریان قرون ۱۴ و ۱۵ از اسپانیا اخراج شده و به‌ایتالیا پناه آوردند. آنها به‌طور کا
مل جذب جامعه ایتالیا شده‌اند. بیشتر کنیسه‌ها در ایتالیا سفاردى هستند. در کنار
سفاردىها تعدادى از یهودیان اشکنازى نیز در ایتالیا دیده مى‌شوند. که عمده آنها
بازماندگان جنگ جهانى دوم بوده که به ایتالیا مهاجرت کرده و در آنجا ساکن
گردیده‌اند. در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ نیز جمعا ۳ هزار نفر یهودى از لیبى
به این کشور مهاجرت کردند. علاوه بر اینها اخلاف نخستین یهودیان ایتالیا که در
دوران امپراتورى روم به‌ایتالیا مهاجرت کردند نیز در این کشور دیده مى‌شوند. آنان
با سفاردىها و اشکنازى‌ها تفاوت‌هایى دارند و در واقع آنها به‌طور کامل ایتالیایى
شده‌اند. اینان به‌دلیل حضور دو هزارساله خود در ایتالیا آداب و رسوم مذهبى متفاوتى
با سایر یهودیان دارند و لذا آنها را نه سفاردى
و نه اشکنازى بلکه نوساچ‌هالکى Nusach Halki می‌نامند. این یهودیان که عمدتا در رم
ساکن هستند زندگى مذهبى جداگانه‌اى از سایر یهودیان ایتالیا دارند و تنها در چند
کنیسه مخصوص به‌خود به عبادت می‌پردازند.
ب) وضعیت مذهبى، سیاسى و اقتصادى
شهر رم مرکز اصلى ادارى، تشکیلاتی و مذهبى یهودیان ایتالیا محسوب می‌شود. کنیسه
بزرگ این شهر که عمرى برابر با صد سال دارد مهمترین کنیسه در سراسر ایتالیا
مى‌باشد. مجموعأ ۷۶ کنیسه در سراسر ایتالیا به‌چشم مى‌خورد. حاخام اصلى ایتالیا در
کنیسه بزرگ شهر رم حضور دارد. که ریاست شوراى حاخام‌هاى ایتالیا را بر عهده دارد.
شوراى حاخام‌هاى ایتالیا مجموعه‌اى است متشکل از نمایندگان حاخام‌هاى سراسر ایتالیا
که هر چند وقت یکبار تشکیل جلسه مى‌دهد و اعضاى آن در مورد امور مذهبى یهودیان
ایتالیا به بحث و گفتگو مى‌پردازند. با توجه به وجود تفاوت‌هاى اعتقادى و مذهبى
میان گروه‌هاى مختلف مذهبى، این شورا نقش مهمى در ایجاد همگرایى
و همکارى میان گروه‌هاى مذکور
بر عهده دارد. در حال حاضر حاخام ریکاردو دى سگنى، حاخام اصلى ایتالیا و رئیس شوراى
حاخام‌هاى ایتالیا مى‌باشد.
اکنون مدارس یهودى متعددى در رم، میلان، فلورانس، جنوا، لیورنو و تریسته دایر
مى‌باشد. بسیارى از یهودیان، کودکان خود در دوره ابتدایى را به مدارس یهودى
مى‌فرستند. بیش از ۶۰ درصد کودکان یهودى در شهر رم به مدارس ابتدایى یهودى
مى‌روند.
با
این حال در سطح دوره متوسطه، هیچ مدرسه یهودى در ایتالیا دیده نمى‌شود. البته چند
مرکز آموزش عالى ویژه یهودیان در شهرهاى رم، تورین و میلان دایر مى‌باشد.
فعالیت‌هاى فرهنگى چندى نیز توسط یهودیان ایتالیا انجام مى‌شود. ماهنامه¬ی شالوم
Shalom که مهمترین نشریه یهودیان شهر رم است.
در شهر میلان نیز نشریه Bollettino dellle comumtia، منتشر مى‌شود ( La Rassegna di
Israel نیز یک فصلنامه آکادمیک ویژه یهودیان مى‌باشد.) همچنین در میلان و رم
کلوپ‌هاى فرهنگى یهودى متعددى وجود دارد.
از نظر تشکیلاتى و سازماندهى تفاوت چندانى میان یهودیان ایتالیا و یهودیان ساکن
کشورهاى دیگر دیده نمى‌شود. گرایش یهودیان به تمایز قومى از جامعه میزبان باعث
گردیده است تا در هر شهرى که حتى چند صد یهودى زندگى مى‌کنند شورایى با نام جامعه
یهودیان آن شهر تشکیل شده است. این جوامع به‌طور مستقل از هم فعالیت مى‌کنند، اما
با یک تشکل سراسرى به‌نام «اتحادیه جامعه یهودیان ایتالیا» همکارى مى‌کنند.
اتحادیه جامعه یهودیان ایتالیا مهمترین تشکل یهودى در ایتالیا مى‌باشند که به‌طور
مستقیم در ارائه خدمات مذهبى، فرهنگى و آموزشى به یهودیان این کشور فعالیت دارد و
همچنین اقدامات و فعالیت‌هاى جوامع یهودى مختلف را هماهنگ مى‌کند. این اتحادیه که
در سال ۱۹۳۰ تشکیل شد امروزه نماینده اصلى یهودیان در ایتالیا محسوب می‌شود.
اتحادیه مذکور تا سال ۱۹۸۷ تحت کنترل دولت ایتالیا قرار داشت. اما در این سال
موافقتنامه‌اى بین این اتحادیه و دولت ایتالیا منعقد شد که براساس آن اتحادیه مذکور
از کنترل دولت خارج و چارچوب کلى فعالیت این اتحادیه و روابطش با مقامات ایتالیا
تعیین گردید. این موافقتنامه به‌عنوان مقررات دولتى منتشر شد، همچنین براساس این
موافقتنامه دولت ایتالیا با کاهش ۱۰ درصد مالیات شهروندان یهودى ایتالیا و تعطیلى
روزهاى مقدس آنها موافقت کرد.
ج) کلیسا و یهودیان ایتالیا
چنانچه اشاره شد در طول تاریخ، کلیساى ایتالیا گاهى علیه یهودیان وارد عمل
مى‌شد و فشارهایى را بر آنها وارد مى‌کرد و در پاره‌اى اوقات نیز در برابر آنها
واکنشى انجام نمى‌داد. اما چنانچه به‌نظر مى‌رسد از دهه ۱۹۸۰ به‌ویژه پس از روى کار
آمدن پاپ ژان پل دوم، به‌عنوان رهبر کاتولیک‌هاى جهان، واتیکان موضع ثابتى را در
مقابل اقلیت قومى یهودى در ایتالیا اتخاذ کرده که عبارت از نشان دادن نرمش در برابر
این گروه و برقرارى رابطه نزدیک با آن بوده است. پاپ ژان پل دوم به‌عنوان اولین
رهبر کاتولیک جهان در طول تاریخ از یک کنیسه دیدن کرد. او در سال که ۱۹۸۶ وارد
کنیسه بزرگ شهر رم شد و با مقامات آن دیدار و گفتگو کرد.
به‌علاوه واتیکان در سال ۱۹۸۹ اولین بیانیه خود در مورد «یهودستیزى» را منتشر نمود.
در این بیانیه ضمن محکوم کردن یهودستیزى آمده است:
یهودستیزى بدترین شکل ایدئولوژى نژادپرستى است
که در کشور ما وجود دارد . » در این بیانیه همچنین آمده است «یهودستیزى گاهى در
قالب آنتى‌سمیتیسم ظهور پیدا مى‌کند، آن را تشدید مى‌کند و به آن منتهی مى‌شود».
در سال ۲۰۰۰ نیز واتیکان یادداشتى را با عنوان کلیسا و اشتباهات گذشته منتشر کرد که
در آن به ناکامى‌هاى گذشته کلیسا اشاره کرده بود که از آن جمله به مسیحى کردن
اجبارى و بدرفتارى با یهودیان اشاره شده است. در همین سال پاپ ژان پل دوم به‌خاطر
بدرفتارى کلیسا با یهودیان عذرخواهى کرد. به هر حال با توجه به موضع‌گیرى‌هاى
واتیکان در سال‌هاى اخیر که به مواردى از آن اشاره شد چنین به‌نظر مى‌رسد که سیر
کلى سیاست واتیکان به سمت نزدیکى با یهودیان ایتالیا، تمایل داشته است.
جمع‌بندى
سابقه حضور یهودیان در ایتالیا به دوران قبل از میلاد مسیح بازمى‌گردد و از آن
زمان تاکنون جمعیت یهودیان ایتالیا افت و خیزهایى داشته است که در حال حاضر در
حدود ۳۵ هزار نفر مى‌باشد و علیرغم حضور دو هزار ساله خود در این کشور همچنان هویت
قومی و مذهبى خود را حفظ کرده‌اند. چنانکه گفته شد شهر رم مرکز ادارى و تشکیلاتى
یهودیان ایتالیا محسوب مى‌شود. اتحادیه جوامع یهودى ایتالیا تشکل اصلى و سراسرى
یهودیان در این کشور مى‌باشد. در ایتالیا نیز همچون کشورهاى دیگر، یهودیان هر شهرى،
براى خود تشکلى را به‌نام جامعه یهودیان آن شهر تشکیل دادهاند. این جوامع از طریق
اتحادیه جوامع یهودى ایتالیا با هم همکارى می‌کنند. شوراى حاخام‌هاى ایتالیا نیز که
در کنیسه رم تشکیل جلسه می‌دهد از دیگر تشکل‌هاى مهم یهودى در ایتالیا مى‌باشد.
علاوه بر این تشکل‌ها چند تشکل مذهبى، آموزشى و فرهنگى کوچک و بزرگ نیز وجود دارند
که در سطوح ملى و محلى به‌فعالیت مشغولند.
