مهندس آرش آبائی
محقق و مدرس در حوزه یهودیت
زمستان 98
اخیرا
کتابی ارزشمند با عنوان «آموزش و پرورش اقلیت‌های دینی از مشروطه تا پایان حکومت
پهلوی اول» به قلم آمنه شاهمرادی (نشر
مورخان، ۱۳۹۸) منتشر شده است که حاوی تاریخچه کامل و آمار مستند مدارس اقلیت-های
دینی از جمله کلیمیان ایران است. نویسنده‌ی کتاب در قالب پایان نامه‌ی کارشناسی
ارشد خود (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، 1393) به بررسی وضعیت
آموزش و پرورش زرتشتیان، ارامنه و یهودیان، در سال‌های 1285 تا 1320 ه.ش می‌پردازد.
نویسنده بر آن است تا روند شکل‌گیری، تحولات، اهداف و آرمان‌های حاکم بر این مدارس
و حوزه فعالیت هر کدام از آنها را به‌طور جداگانه، واکاوی نماید.
بخش سوم کتاب به مدارس یهودیان اختصاص دارد که در فصل اول به تاریخچه تغییرات
آموزشی و شکل-گیری مدارس پرداخته، در فصل‌های دوم و سوم نیروی انسانی و وضعیت
اقتصادی را بررسی کرده، در فصل چهارم شیوه‌ی اداره مدارس آلیانس را تشریح نموده و
در فصل پنجم به گفتمان ملی‌گرایی پهلوی اول و تأثیر آن بر مدارس یهودیان اشاره
نموده است. وضعیت آموزشی مدارس در فصل ششم و تأثیر مدارس بر زندگی اجتماعی یهودیان
ایران نیز در فصل هفتم بررسی شده است.
آموزش یهودیان ایرانی قبل از تاسیس مدارس مدرن
یهودیان ایران در قرن نوزدهم میلادی (دوران قاجار تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه)
دارای مراکزی به نام مکتب خانه یا ملاخانه برای تعلیم و تربیت بودند که معمولا در
کنیسه‌ها تشکیل می‌شدند. هر ملایی کنیسه مخصوصی را برای خود انتخاب و شاگردان
(عمدتا کودکان 5 تا 13 ساله) را به دور خود جمع می‌کرد. شاگردان به چند دسته تقسیم
می‌شدند: الف ب خوان، حجی خوان، میقراخوان و تفسیر خوان. وقتی اطفال میقراخوان می
شدند، برای آنها مراسم هفطاراخوانان ترتیب می‌دادند. بدین ترتیب که صبح شنبه با
دوستان به کنیسه می رفتند و سروده‌های مذهبی می‌خواندند.
همه مواد درسی در مکتب خانه‌های یهودیان به آداب و رسوم عبادت و نیایش مربوط بود.
زبان فارسی در آنها تدریس نمی‌شد و در عوض، شاگردان کتاب مقدس، نیایش‌ها، تفاسیر
راشی و زبان عبری را آموزش می‌دیدند. سبک آموزش شامل از بر کردن متون بود.
تاسیس مدارس آلیانس در ایران
در سال 1277 ه.ش. مظفرالدین شاه طی فرمانی اجازه داد مدارس آلیانس در ایران تاسیس
شوند. این مدارس به سبک فرانسوی اداره می‌شد. بعد از انقلاب مشروطه، شورای عالی
معارف مجوز امتیاز 30 مدرسه را برای یهودیان ایران صادر کرد. طی سال‌های 1277 تا
1299 ه.ش. مدارس آلیانس و برخی مدارس مدرن دیگر توسط خیرین کلیمی در شهرهای تهران،
دماوند، اصفهان، کاشان، همدان، تویسرکان، گلپایگان، نهاوند، كرمانشاه، سنندج، صحنه،
بیجار (گروس)، شيراز، بروجرد، خرم آباد، اراک (سلطان آباد)، یزد، بوشهر، اهواز،
آبادان، خرمشهر (محمره)، رشت، گرگان، مشهد، بجنورد، کرمان و ارومیه (رضائیه) تاسیس
شد. در برخی از شهرها این مدارس مختلط و در برخی دیگر دو یا چند مدرسه به‌صورت مجزا
برای دختران و پسران فعالیت داشتند.
روزنامه‌ی مجلس در سال 1289 ه.ش آماری از یهودیان و محصلان به این شرح ارائه داده
است:
| شهر | عده نفوس | شاگردان ذکور | شاگردان اناث |
|
تهران |
5500 |
473 |
171 |
|
همدان |
6000 |
320 |
124 |
|
اصفهان |
6500 |
361 |
219 |
|
شیراز |
5500 |
209 |
68 |
|
صحنه |
3000 |
179 |
89 |
|
کرمانشاه |
1400 |
230 |
در این روزنامه آمده است: «چون تعداد نفوس قوم بنی اسرائیل شهرهای مذکور به عده شاگردان مقایسه نماییم، می‌بینیم که عده محصلان نسبت به تعداد نفوس از عشر بیشتر است و حال اینکه این قوم نه سلطنت ملی دارند و نه قوای ملی و اگر سرشماری در ایران معمول بود و صورت صحیحی از شاگردان مکاتب و مدارس می‌داشتیم، می-دیدیم که تفاوت از زمین تا آسمان است».
مدارس آلیانس تا قبل از دوران رضا شاه، خودمختار بودند و برنامه‌های درسی مورد نظر خود را به زبان فراانسه ارائه می‌کردند. با قدرت گرفتن رضاشاه و اقدام برای یکپارچه سازی تمام مدارس و آموزش‌ها، مدارس آلیانس تحت فشار وزارت معارف، زبان را به فارسی تغییر دادند و زبان فرانسه به عنوان زبان خارجی تدریس می‌شد. همچنین از آن زمان تمام اسامی خارجی مدارس به فارسی تغییر یافتند و نام مدارس آلیانس به مدارس اتحاد و وحدت و همانند آن تبدیل شد.
تاثیر مدارس بر زندگی اجتماعی یهودیان ایران
مدارس آلیانس در تــعلیم و تربیت یهودیان ایـــران
انقلابی به پا کرد و آنان را به زندگی مدرن متمایل نمود. در واقع این مدارس بودند که نگرش مسلمانان را نسبت به یهودیان تغییر دادند و تاثیر زیادی در همزیستی مسلمانان و یهودیان گذاشتند. ساختار اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی یهودیان ایران به تدریج به واسطه‌ی این مدارس دچار تحول گردید و به مشارکت فعال آنان در عرصه‌های مختلف در ایران انجامید. آلیانس کودکان یهودی را از انزوا بیرون آورد و آنها را به مثابه یک شهروند باسواد به جامعه تحویل داد. برای اولین بار، جوانان یهودی احساس برابری را تجربه کردند. آموزش‌های آلیانس سطح فرهنگی یهودیان را بالا برد، هویت و اعتماد به نفس را به آنان بازگرداند و جامعه‌ی یهود را با پیشرفت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جهان آشنا کرد. آلیانس نسل جدیدی از یهودیان را پس از مشروطه پرورش داد و در این راستا، گام بسیار بلندی در نزدیکی آنان با مسلمانان برداشت.
علاوه بر این، تاسیس مدارس یهودی و تحصیل دختران، وضعیت خانوادگی و اجتماعی آنان را نیز دگرگون کرد و به ریشه‌کن کردن ازدواج‌های زودهنگام، که
خانواده‌ها را متزلزل کرده بود، کمک کرد. دختران یهودی قبل از تاسیس آلیانس در خانه از خواهر و برادرهای خود مراقبت می کردند و اجازه نداشتند به تنهایی از خانه خارج شوند. تاسیس این مدارس موجب مبارزه با این رسم شد و طی چند سال تعداد شاگردان دختر این مدارس دو برابر گشت. دختران فارغ التحصیل این مدارس به چند زبان تسلط داشتند، و علاوه بر سواد و علم، از چند حرفه نیز بهره
می‌بردند و به این ترتیب قادر به مشارکت اجتماعی نیز بودند. به عنوان نمونه، بانوان یهودی در سال 1308 ه.ش. کمیته نسوان را در همدان تشکیل دادند که اقدامات خیریه برای جامعه یهودی انجام می‌داد و بر مسائلی چون آموزش زنان یهودی در رشته‌های مختلف دینی، هنری، خانه داری و بهداشت تاکید داشت. در خاتمه باید اشاره کرد که این کتاب، بخش مهمی از تاریخ یهودیان ایران را در دوران پس از مشروطه به طور مستند منعکس می‌نماید. n
