مهندس
آرش آبائی
محقق و مدرس در حوزه‌ی یهودیت
تابستان 1400
«مناظرات
امام رضا (ع) با علمای یهود» عنوان کتابی تحقیقی است که به قلم دکتر علیرضا ابراهیم
توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سال 1399 منتشر شده است.
این اثر در ۴ فصل با عناوین «ساختار نظام دینی یهودیان در دوران امام رضا (ع)»،
«پیشینه‌ی مناظرات یهودیان و مسلمانان»، «ارزیابی مناظرات امام رضا(ع) با مقامات
راس الجالوت» و «پیامدهای بعد از مناظرات امام رضا (ع)» با ارجاعات و پانوشت-های
دقیق و علمی تنظیم شده است.
در فصل اول، به حضور یهودیان در قلمرو اسلامی از جمله عراق و مَرْوْ (واقع در
خراسان قدیم) می‌پردازد و سپس تشکیلات گِئونیم (علمای یهودی و روسای مدارس دینی) و
مقام راس الجالوت را مورد بررسی قرار می‌دهد. «رأس الجالوت» مُعَرَّب واژه‌ی آرامی
«رِش گالوتا» یا واژه‌ی عبری «روُش هَگُولا» به مفهوم رئیس یهودیان پراکنده در
تبعید است. رأس الجالوت وظایفی در جامعه‌ی یهودیان و نیز وظایفی در قبال مسلمانان
بر عهده داشت. بنابر تاریخ‌های شیعی، یزید بن معاویه هنگام ورود اسرای کربلا به
شام، از بزرگان دعوت نمود تا شاهد اقتدار وی باشند. نقل کرده‌اند که رأس الجالوت
نیز جزو مدعوین بود و با مشاهده‌ی وضعیت اسفبار خاندان پیامبر اسلام، با شجاعت از
ایشان دفاع کرد. رأس الجالوت عنوان نمود که به واسطه‌ی انتسابش به بزرگان
بنی‌اسرائیل، همواره در قوم خویش دارای عزت و احترام بوده‌است، اما از خلیفه‌ی
مسلمان تعجب می‌کند که چگونه نوادگان پیامبر اسلام را به قتل رسانده یا در بند
کشیده است.
در فصل دوم با عنوان «پیشینه‌ی مناظرات یهودیان و مسلمانان»، زمینه‌ی تاریخی
یهودیان در مناظرات دینی بررسی شده و در ادامه، گفته شده که تمایز خاص امام رضا
نسبت به بسیاری دیگر از اندیشمندان مسلمان که با یهودیان مباحثه می‌کردند این بود
که حضرت، پایه‌ی استدلال‌های خود را بر فرازهایی از تورات موجود (بدون هیچ اشاره‌ای
به مقوله‌ی تحریف) قرار داده و تنها تفسیری متفاوت و خاص از عبارات آن ارائه نموده
است. نکته‌ی بسیار مهم دیگر، استناد حضرت به متن عبری تورات (و نه فقط ترجمه‌ی آن)
بوده است که به مباحثات اصالت ویژه می‌بخشد.
فصل سوم کتاب به «ارزیابی مناظرات امام رضا(ع) با مقامات راس الجالوت» اختصاص دارد
که پیش از مناظره‌ی اصلی در مرو، به دو مناظره‌ی امام در بغداد و بصره نیز پرداخته
است. مناظره‌ی بغداد در متون روایی شیعه به «حدیث راس الجالوت» شهرت دارد که در آن
به مباحثی چون صفات الهی، جبر و اختیار، ماهیت ایمان و ... پرداخته شده است. لازم
به ذکر است که متن کامل این حدیث در کتابی با عنوان «شرح حدیث راس الجالوت (پاسخ
امام رضا (ع) به پرسش پیشوای یهودیان)» تدوین حاج ملا محمدحسن نطنزی‌کاشانی و
ترجمه‌ی محمدرضا رمضانی بیدگلی توسط نشر مکتب بیداران در سال 1394 منتشر شده است.
در مناظره‌ی بغداد نیز موضوع نبوت مورد بحث قرار گرفته است.
اما مناظره‌ی اصلی این کتاب، مناظره‌ی مَرْوْ (واقع در خراسان قدیم) است که در سال
200 قمری، مرکز خلافت مأمون خلیفه‌ی عباسی بود. این مناظره شامل دو بخش است. در بخش
اول، امام، راس الجالوت یهودی را به عنوان شاهد و حَکَم خودش در مباحثه با جاثلیق
مسیحی قرار داده است. در بخش دوم، حضرت با راس الجالوت فقراتی را درباره‌ی نبوت و
معجزات در تورات و کتب اشعیا و حبقوق مورد بررسی قرار
می‌دهند.
در ادامه‌ی این بحث، مولف کتاب به رهیافت‌ها و روش‌های مناظرات امام رضا پرداخته
است. اولین مورد، اعتبار مناظره است که امام نفس پرسش و پاسخ در باب اختلاف را قبول
داشته و حتی در شرایطی برای انجام آن پیشگام بوده است. اکراه از مناظره‌ی مغرضانه،
استفاده از زبان اصلی و استناد به متن کتاب مقدس عبری و اعتبار آن، استناد به
مضامین مشترک، پرهیز از جدل و پرهیز از مباحث خصومت آمیز و کدورت‌زا از جمله
ویژگی‌های این مناظرات بوده است.
فصل چهارم با عنوان «پیامدهای بعد از مناظرات امام رضا(ع)»، به برخی وقایع تاریخی
پرداخته و شرحی بر فرقه‌ی یهودی قرائیم (منکران اعتبار تلمود) و ارتباطات فکری آن
با جریان معتزلی مسلمانان به دست می‌دهد.
دکتر علیرضا ابراهیم در ادامه‌ی این فصل، به الگوپذیری یهودیان از این مناظرات و
تکمیل و تغییر الگوی استدلال‌ها در کلام یهودی اشاره دارد و معتقد است که مناظره‌ی
امام رضا (ع) از عوامل تقویت جریان‌های نوین در کلام یهودی به شمار می‌آید. وی در
پایان کتاب به معرفی چهار چهره‌ی شاخص یهودی در عرصه‌ی کلام می‌پردازد که عبارتند
از: داود بن مروان مُقَّمَص رِقّی (938 م.)، سعدیا بن یوسف فیومی، معروف به سعدیا
گائون (942 م.)، سموئیل مغربی (سده‌ی 6 ق.) و موسی ابن میمون مشهور به هارامبام
(1204 م.).
علیرضا ابراهیم که استادیار دانشکده‌ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی و
مولف و مدرس ادیان و عرفان است، مقالاتی نیز در حوزه‌ی عرفان یهود دارد. همچنین
مقاله‌ی وی با عنوان «تاثیر مناظرات رضوی بر جوامع یهودی» در همایش مناظرات رضوی در
سال 1395 جایزه‌ی مقالات برگزیده را کسب نمود. وی در مقدمه‌ی کتاب خود از
راهنمایی‌های حاخام دکتر یونس حمامی لاله‌زار سپاسگزاری نموده است.
