نشریه پرواز شماره 52 بهمن 1397
مدت‌هاست که بازار گیاهان دارویی و دمنوش‌ها گرم شده عطاری‌ها و تولیدکننده‌های
نوظهور با درک این موضوع علی‌رغم شرایط اقتصادی نابه‌سامان امروز دلگرم هستند و با
ذکر خواص مختلف از آرام‌بخش گرفته تا افزایش میل جنسی بازارگرمی می‌کنند. مردم هم
با باور اینکه این محصولات برخلاف »داروهای شیمیایی« ایمن هستند و مصرف‌شان هیچ
عارضه‌ای به دنبال نخواهد داشت درمان دردشان را در دامن طبیعت جستجو می‌کنند شاید
چون از منظر این دیدگاه طبیعت و محصولات خوش آب و رنگش برخلاف داروهایی که توسط
انسان‌ها در آزمایشگاه ساخته شده؛ نمی‌توانند آسیب‌زا باشند. در صورتی‌که اتفاقا بر
خلاف داروهای شیمیایی، گیاهان دارویی شامل صدها ترکیب شیمیایی پیچیده و ناشناخته
هستند که اثرشان بر بدن ما بررسی نشده و به زبان ساده با مصرف آن‌ها شما صدها ترکیب
شیمیایی ناشناخته را وارد بدن خود می‌کنید.
حال توجه شما را به یکی از گزارش‌های پزشکی جلب می‌کنم:
”مردی با سبک زندگی سالم کاندیدای پیوند کبد شد! در بررسی‌های بالینی موردی که
توجیه کننده‌ی مشکل وی باشد یافت نشد و تنها مظنون مکمل چای سبز بود که روزانه مصرف
می‌کرد! ”
آیا چای سبز که همه جا از خواص آن می‌نویسند می‌تواند مسبب سمیت کبدی باشد؟
آیا دوزی که مصرف کرده باعث بروز این عارضه شده است؟ چرا در مورد سَمیت گیاهان
دارویی و عارضه‌های احتمالی آن چیزی عنوان نمی‌شود؟
در سال ۱۹۶۲ به دنبال آن که مصرف تالیدوماید در مادران باردار منجر به وقوع فاجعه‌ی
نقص عضو در بچه‌های آن‌ها شد کنگره‌ی آمریکا قواعد سختگیرانه‌تری برای اثبات
اثر‌بخشی و ایمنی داروها وضع کرد در این بین گیاهان دارویی در رده‌ی مکمل‌های
غذایی جای گرفت که آن قواعد شاملش نمی‌شد؛ در واقع شرکت‌های تولیدکننده مجبور به
انجام هیچ تستی جهت بررسی کارایی و کیفیت و ایمنی محصول و یا حتی ثبت عوارض جانبی
نیستند. ولی در اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰ سازمان غذا و داروی آمریکا تصمیم به وضع قوانین و
نظارت بر تولید فرآورده‌های گیاهی گرفت، اما با اعتراض شرکت‌های تولید کننده و
مصرف‌کننده‌ها مواجه شد. این کشمکش‌ها منجر به ثبت لایحه‌ای شد که در آن مکمل‌های
غذایی که شامل گیاهان دارویی هم می‌شود نباید مدعی تشخیص و درمان و یا پیشگیری از
هیچ‌گونه بیماری باشند. در واقع می‌توان گفت سازمان غذا و داروی آمریکا یا بقیه‌ی
کشورها هیچ نظارتی روی تولید این محصولات ندارد (پس مطمئنا خطاهای زیادی رخ می‌دهد)
تنها در اقدامی بی‌سابقه مکمل‌های حاوی اِفدرا و آندروستن دیون وPC-SPES 1را که خطر
استفاده از آن‌ها ثابت شده است؛ جمع‌آوری کرد .
با گسترش اطلاعات پیرامون خطرات مصرف این فرآورده‌ها و تداخل آن‌ها با داروهای
مصرفی، جوامع علمی خواستار تغییر قوانین در مورد راهیابی شان به بازار شدند؛ در
نتیجه در
سال ۲۰۰۷ میلادی FDA رعایت اصول GMPرا برای سازندگان الزامی دانست طبق این اصول
فرآورده باید عاری از مواد تقلبی باشد و استانداردها در مورد کارکنان و دستگاه‌ها
باید رعایت شوند ولی در بازدیدهای به عمل آمده تخلف از این اصول دیده شده است.
از طرف دیگر مسائل زیادی روی کیفیت یک فراورده‌ی گیاهی اثر می‌گذارد، مانند:
۱. شباهت دو گونه در ظاهر، منجر به استفاده‌شان به جای هم می‌شود با وجود این که
ترکیبات متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند و شناسایی نادرست گونه از اساس کار را بر هم
می‌ریزد.
۲.بخش‌های مختلف همان گونه هم دارای ترکیباتی است که از نظر کارکرد با هم
متفاوت‌اند.
۳.اثر دارویی ترکیب به محل رویش و زمان برداشت محصول بستگی دارد هم‌چنین در اثر
نگهداری نامناسب از آن احتمال وقوع آلودگی میکروبی زیاد می‌شود؛ پس برخلاف روالی که
امروزه در جریان است حتما باید تست‌های کنترل میکروبی را بگذرانند.
۴.فراورده‌های دارویی به روش‌های مختلفی فرموله می‌شوند و به شکل عصاره، قرص،
کپسول، تنتور، پماد، کرم و ... این پروسه‌های تکنیکی متفاوت منجر به تغییر ترکیبات
شیمیایی محصول نهایی می‌شود.
۵. برچسب‌گذاری اشتباه به کرات دیده می‌شود؛ مثلا در فراورده‌های جینسنگ روی برچسب
عنوان شده بود که حاوی جینسنوزید هستند در صورتی که در نمونه‌های مختلف بین صفر تا
۳۰۰ درصد مقدار عنوان شده جینسنوزید یافت شد.
۶. همان‌طور که قبلا عنوان شد گیاه حاوی هزاران ترکیب شیمیایی ناشناخته است که اغلب
توسط گروهی از ترکیبات استاندارد می‌شوند در بسیاری از موارد مقادیر فراورده از
مقدار استاندار انحراف دارد.
۷.آلودگی با فلزات سنگین از مهم ترین نگرانی های این محصولات است.
چه‌طور از کارایی این محصولات اطمینان حاصل می‌شود؟
پیش از سال ۲۰۰۰ اکثر مطالعاتی که در کشورهای اروپایی انجام شد، اثر دارویی
گیاهان زیر را تأیید کردند هر چند اخیرا در این مورد شبهاتی پدید آمده است.
اکیناسه در درمان عفونت دستگاه تنفسی فوقانی، نخل اره‌ای2 درمان بزرگی خوش‌خیم
پروستات، جینکو در درمان آلزایمر و علف چای3 در درمان افسردگی، زنجبیل در درمان
تهوع و استفراغ کاربرد دارند. هم‌چنین محصولات سویا منجر به کاهش چربی خون می‌شود.
از روغن ماهی هم به منظور کاهش احتمال وقوع بیماری قلبی عروقی می‌توان بهره برد.
فراموش نکنید که تنها در صورت تجویز پزشک خود اجازه مصرف موارد عنوان شده را دارید.
عوارض مصرف گیاهان دارویی
عطاری‌ها و شرکت‌های تولیدکننده موظف به ثبت عوارض جانبی محصولات خود نیستند
بنابراین مطالعات کمی در این مورد انجام گرفته اما در آمریکا مصرف‌کننده می‌تواند
در صورت بروز عارضه از طریق برنامه‌ی medwatch یا fax و نامهFDA را با خبر کند. در
ادامه به شایع‌ترین عوارض و خطرات مصرف گیاهان دارویی می‌پردازیم:
اگر به دنبال راهی برای کاهش وزن هستید حتما می‌دانید در
بسیاری از عطاری‌ها کپسول‌های لاغری به فروش می‌رسد این کپسول‌ها اکثرا حاوی
الکالوئیدهای اِفدرا به دست آمده از گیاه ماهوانگ وEphedra sinica هستند معمولا آن
را با کافئین مخلوط می‌کنند عوارض این ترکیب شامل آریتمی، تپش قلب، سکته‌ی قلبی و
تشنج است و به قدری خطرناک است که در ۱۲ آپریل سال ۲۰۰۴ فروش محصولات حاوی اِفدرا
ممنوع شد ولی متأسفانه در کشور ما قرص‌های حاوی آن به صورت قاچاق وارد می‌شود یا در
عطاری‌ها خیلی آزادانه به دست مصرف‌کننده می‌رسد لازم به ذکر است که سازنده به هیچ
وجه روی بسته‌بندی اشاره‌‌ای به استفاده از اِفدرا در محصول نمی‌کند ولی چون به
صورت قاچاق وارد شده و از فیلترهای نظارتی رد نشده مطمئنا حاوی ترکیبات آمفتامینی
است (که با نام شیشه معرف حضورتان هست) پس به هیچ وجه گول ترکیبات نوشته شده روی
بسته‌بندی‌ها و حتی حرف عطار را نخورید! برگردیم به داستان ممنوعیت فروش اِفدرا؛
شرکت‌های سازنده توانستند ترکیب synephrine به دست آمده از پرتقال تلخ4 جایگزین
اِفدرا کنند اما این ترکیب هم موجب آسیب‌های عصبی و قلبی عروقی می‌شود.
گیاه kratumکه در زمان سندروم قطع مصرف اپیوئیدها مثل تریاک، مورفین و هروئین تجویز
می‌شد سبب افسردگی، بی‌اشتهایی، سرکوب تنفس، تشنج و مرگ‌و‌میر می‌شود در نتیجه
استفاده از آن نیز ممنوع شد.
سَمیت کبدی و کلیوی جزو عارضه‌های شایع مصرف گیاهان دارویی است پس اگر از طرفداران
دمنوش هستید حداقل تعداد دفعات مصرفتان را کاهش دهید.
اما برویم به سراغ سَمیت با عصاره‌ی چای سبز که در ابتدای مقاله به آن اشاره کردیم
چای سبز که در خیلی از مکمل‌های لاغری وجود دارد دارای نوعی کاتچین سمی است که
القاکننده‌ی واکنش‌های اکسیداتیو است و در صورت مصرف بلند مدت عصاره‌های تغلیظ شده
منجر به سمیت کبدی می‌شود ولی استفاده از آن به صورت چای و با دوز کم خطری به دنبال
نخواهد داشت.
تداخل با داروها
در
صورتی که با بیماری زمینه‌ای دست و پنجه نرم می‌کنید یا داروی خاصی مصرف می‌کنید
هرگز سر خود به گیاهان دارویی رو نیاورید و از پزشک یا داروساز مشورت بگیرید.
علف چای دارای ترکیبات القاکننده‌ی آنزیم کبدی است که منجر به متابولیزه شدن و کاهش
غلظت یک سری از داروها می‌شود از مهم‌ترین آن‌ها: دیگوکسین، وارفارین، سیکلوسپورین،
قرص جلوگیری از بارداری است. استفاده‌ی همزمان آن با داروهای ضد افسردگی ممنوع است.
مصرف همزمان جینکوبیلوبا با وارفارین و مسکن‌ها مثل آسپیرین و ژلوفن و.... که جزو
داروهای پر مصرف هستند سبب افزایش احتمال خونریزی می‌شود هم‌چنین از مصرف همزمان
سیر و ویتامین Eو مکمل coenzymeQ1Pبه خاطر خطر مشابه جلوگیری کنید.
استفاده‌ی همزمان از آب گریپ فروت با بعضی از داروهای کاهنده‌ی چربی خون و فشار خون
منجر به افزایش غلظت این داروها می‌شود .
در پایان چند نکته ی مهم را با هم مرور می‌کنیم:
فراموش نکنید در صورت مصرف گیاهان دارویی به صورت دمنوش یا هر شکل دیگر پزشکتان را
مطلع کنید.
قبل از مصرف این فراورده‌ها به منظور عدم تداخل با داروهای مصرفی‌تون با داروساز
یا پزشک مشورت کنید؛ بعضی‌ها جستجو در اینترنت را به مشاوره گرفتن از داروساز یا
پزشک ترجیح می‌دهند، باید گفت منابعی که در اینترنت در دسترس هست همگی معتبر
نیستند، پس به هیچ وجه به آن‌ها اعتماد نکنید و بگذارید پزشک یا داروساز با گرفتن
شرح حال مختصر از شما و در صورت لزوم جستجو در منابع معتبرشان پاسخ شما را بدهد.
1-مکملی حاوی چندین عصاره از گیاهان مختلف با ادعای درمان سرطان پروستات که بین سال
های 1996تا2002 در بازار موجود بود.
2-saw palmetto
3-St. john's wort
4-Citrus aurantium
