مریم حناسابزاده
ردیبهشت 1380
عامل باز دارنده پیشرفت تحصیلی
همه ما دانش آموزانی را می شناسیم که با وجود استعداد و انگیزه در یادگیری و
تمرین بسیار و مرور دایمی مواد درسی، ناگهان به طرز حیرت آوری در امتحانات خود شکست
می خورند. نوجوانی می گفت: تمام فرمول های شیمی را که فوت آب بودم به محض این که
ورقه امتحانی را جلوی خودم دیدم از یاد بردم و همین، علت تجدیدی من در این درس شد.
در سبب شناسی این امر، مسئله ترس از امتحان که در اصطلاح روان شناسی، آن را اضطراب
امتحان، می نامیم مطرح می شود.
اضطراب امتحان به عنوان یک پدیده ی رایج و مهم آموزشی، رابطه نزدیکی با عملکرد و
پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان دارد. مقاله حاضر به معرفی و بررسی علل و نهایتا
درمان این اضطراب شایع دوران رشد می پردازد.
کودکان و نوجوانان نیز مشابه با بزرگسالان، در جریان رشد خود، طیف وسیعی از انواع
اضطراب وقتی در حد معقول و بهنجار باشد، نه تنها مخرب نیست، بلکه به عنوان نیروی
سازنده، فرد را وا می دارد تا در موقعیت های گوناگون زندگی به نحو موثرتری عمل کند.
به عنوان مثال، اضطراب متوسط یک کارمند، موجب می گردد هر روز به موقع در اداره خود
حاضر شود که همین امر موجب دوام و باروری شغل و در نهایت موفقیت بیشتر او می شود.
اضطراب یک دانش آموز، او را به تلاش بیشتری جهت گذراندن واحدهای درسی وا می دارد.
بنابراین اضطراب طبیعی، یکی از عوامل مثبت شخصیت و از اجزاء جدا نشدنی زندگی روانی
است.
اما وقتی اضطراب از میزان لازم بالاتر می رود، ما با یک رفتار نابهنجار مواجه
هستیم.
شخصی که دچار اضطراب امتحان است به صورت مبهمی احساس نگرانی و ناآرامی می کند، خواب
آشفته و خستگی مفرط دارد. چنین فردی دائما نگران مشکلات احتمالی است که همین امر
منجر به کاهش تمرکز فکر در او می گردد، در نتیجه تصمیم گیری برای او مشکل می شود.
مثلا در مورد دانش آموزی که حین پاسخگویی به پرسش های امتحانی، اضطراب بالا دارد،
این نگرانی موجب می گردد که او قادر به جمع آوری توجه خود روی پرسش نباشد (مسئله
تمرکز) و درباره توانایی خود در پاسخ به سوال مورد نظر شک کند در عین حال پیدایش یک
سری واکنش های فیزیولوژیک نامطلوب (مانند افزایش ضربان قلب، خشکی دهان، افزایش
تعریق و ... ) که ناشی از اضطراب است، یک استرس اضافی را به دانش آموز تحمیل می کند
و همه عوامل یاد شده مانعی در برابر پردازش صحیح اطلاعات یاد گرفته شده و یادآوری
آنچه آموخته است می گردد.
معمولا دانش آموزانی که دچار اضطراب امتحان می باشند، درست در لحظه آزمون، اشتغال
ذهنی با چنین مواردی دارند:
- "ممکن است در این امتحان قبول نشوم"
- "چقدر احمق هستم که پاسخ را به خاطر نمی آورم"
- "هرگز قادر به پیشرفت در تحصیل نخواهم بود"
- "همیشه در زندگی کم می آورم"
و ...
بنابراین در عوض این که دانش آموز تمرکز حواسش روی اطلاعات مربوط به سوال جهت
پاسخگویی به آن باشد، توجه خود را معطوف به موارد نامربوط می نماید و همین اشتغال
های ذهنی، همراه با نگرانی، منجر به کاهش تمرکز و توجه روی تکلیف مربوطه (پاسخگویی
به سوالات آزمون) گردیده و نهایتا منجر به کاهش عملکرد می شود.
البته اشتغال های ذهنی نامربوط، یگانه عامل برای اضطراب امتحان دانش آموز نیستند و
در سبب شناسی اضطراب امتحان، دیدگاه های متفاوتی ارائه شده است. به طور گلی در
اضطراب امتحان سه عامل شخصیتی، خانوادگی و آموزشگاهی نقش کلیدی دارند.
1- علت های شخصیتی
مشخص شده است کم بودن میزان "عزت نفس" و احترام به خود در فرد، در عملکرد او
تاثیر می گذارد. مفهوم این واژه ها اشاره به تصویری است که شخص از خود در نظر دارد.
اعتقادات فرد، در مورد خصوصیات و توانایی های خودش، اگر به شکل مثبت باشد، موجب می
شود شخص خود را ارزشمند و مورد احترام تلقی کند اما اگر این خود پنداره منفی و ضعیف
باشد، احترام به خود در شخص کاهش می یابد. جالب است که اعتقادات فرد در مورد خودش،
حتی اگر برخلاف توانایی های واقعی او باشد، بر نحوه عملکردش تاثیر بسیار می گذارد.
بنابراین احترام به خود علاوه بر این که جزیی از سلامت روان است، با موفقیت تحصیلی
نیز ارتباط دارد، به این معنا که نظر دانش آموز در مورد عملکرد تحصیلی خود، یکی از
عوامل تعیین کننده موفقیت یا عدم موفقیت تحصیلی او به حساب می آید.
اما چرا احترام به خود، تا این اندازه اهمیت دارد؟ چگونه می توان متوجه شد دانش
آموزی دچار کمبود احترام به خود است؟ و با چه تدبیری می تواند عزت نفس و احترام به
خود را در دانش آموزان بالا برد؟
از خود دانش آموز نظرش را راجع به قابلیت ها و توانایی هایش بخواهید و در صورت لزوم
با معلم و مسئولان مدرسه در این زمینه صحبت نمایید. چنانچه حدس شما در زمینه کاهش
احترام به خود دانش آموز قوت گرفت، به یکی از مراکز معتبر مشاوره یا روان درمانی
مراجعه نمایید.
2- عوامل خانوادگی
مشخص شده است خانوده هایی که در تربیت تحصیلی فرزندان خود الگوی انضباطی خشک و
غیر قابل انعطاف به کار می برند، باعث ایجاد یا افزایش اضطراب در فرزندان خود می
گردند. ممکن است خانواده ای معیارهای بالا و دست نیافتنی برای پیشرفت تحصیلی فرزند
خود در نظر بگیرند.
والدینی که امیال سرکوب شده و آرزوهای بربادرفته ی خود را تنها در شاگرد اول شدن و
یا دکتر و مهندس شدن فرزندان خود جستجو می کنند، توانایی های واقعی، قابلیت ها و
ظرفیت های حقیقی فرزندان خود را در نظر نمی گیرند و حاضرند هر گونه تسهیلاتی را اعم
از مادی و معنوی جهت اول شدن فرزند خود به کار گیرند. تلاش برای پیشرفت تحصیلی
مطمئنا پسندیده است، اما فشارهای شدید و توقعات بی پایه و اساس برای پیشرفت تحصیلی
فرزندان، (خاصه آنکه توانایی های واقعی آنها را در نظر نیاوریم)، می تواند به عنوان
یکی از عوامل تنش زا، موجب ایجاد نگرانی و اضطراب امتحان در دانش آموز گردد.
از متغیرهای دیگر خانوادگی در این زمینه، می توان به مسئله تنبیه و سرزنش لفظی
والدین در برخورد با نمره های پایین فرزندان، یا عدم تشویق و تقویت در زمانی که
دانش آموز نمره مطلوب می گیرد، اشاره نمود.
3- عوامل آموزشگاهی
انتظارات نابجای معلم نیز می تواند چنین اضطراب امتحان را در دانش آموز ایجاد
نماید. همچنین نحوه تدریس نامناسب معلم و امتحانات دشوار از دیگر متغیرهای ایجاد یا
تشدید این اضطراب هستند. به علاوه، محیط نامناسب و محل ناامنی که امتحان در آن
برگزار می گردد، وجود عوامل مزاحم مانند سر و صدا، نور نامناسب، سردی یا گرمی بیش
از حد محیط، برخورد مراقبین امتحان و عواملی مشابه می تواند در تشدید اضطراب امتحان
موثر باشد.
موارد ذکر شده یعنی سه عامل شخصیتی، خانوادگی و آموزشگاهی عوامل اصلی و مهم در
ایجاد تشدید اضطراب امتحان هستند و بی شک عوامل فرعی دیگری نیز مانند طبقه
اقتصادی-اجتماعی پایین، انتظارات جامعه، نوع فرهنگی که به شخص القا شده است و ...
می تواند در این زمینه موثر باشند.
فنون و روش های مبارزه با اضطراب امتحان:
تاثیر مخربی که اضطراب امتحان روی پیشرفت تحصیلی و روحیه دانش آموز می گذارد،
صدمه ای واحد نیست، بلکه خسارات جسمانی، روانی، تحصیلی و اقتصادی ناشی از اضطراب
امتحات، با تاثیری که روی نظام آموزش جامعه می گذارد موجب ضعف نظام آموزشی و مانع
پیشبرد اهداف آموزش می گردد. بنابراین لزوم کمک رسانی به دانش آموزانی که دچار چنین
مشکلی هستند احساس می گردد. در این حوزه جهت کاهش و از میان بردن اضطراب امتحان،
روش ها و تکنیک هایی وجود دارد که با توجه به مسئله و نیاز هر دانش آموز در مراکز
مشاوره توسط روان درمانگر یا مشاور، به کار گرفته می شوند که در زیر اشاره مختصری
به آنها می گردد:
1- آموزش "توجه"
یکی از آثار سوء اضطراب امتحان، تاثیر این نگرانی روی میزان توجه و کاهش قدرت
توجه می باشد. مثلا در یک تحقیق، مشخص شد کودکان 8 تا 12 ساله دچار اضطراب امتحان،
در جریان امتحان بیشتر به محرک های نامربوط توجه می کردند تا خود امتحان.
به همین خاطر آموزش توجه یکی از فنون موثری است که از آن همراه با آمورش تن آرامی
(Relaxation) در افراد دچار اضطراب امتحان، از آن سود جسته می شود.
2- آموزش مهارت های مقابله ای (Coping Skill)
منظور از مهارت های مقابله ای، تلاش هایی است که توسط فرد جهت رویارویی با
موقعیت های استرس زا (شرایطی که باعث ایجاد فشار روانی می شوند) صورت می پذیرد. در
این تکنیک به دانش آموز مهارت هایی جهت کنترل شرایط فشارزا آموخته می شود.
3- آموزش تعلیم به خود
در این روش به دانش آموز آموخته می شود از یک الگوی حل مسئله در برخورد با مشکل
پیروی کند. به عنوان مثال در برخورد با یک موقعیت دشوار چنین سوالی را از خود می
پرسد: در مقابله با این مشکل چه باید بکنم؟ سپس خودش پاسخ این سوال را می دهد: باید
این مشکل را حل بکنم و به همین ترتیب، مرحله به مرحله، دانش آموز با خودش درباره
مشکل صحبت می کند.
4- درمان شناختی (Cognitive Therapy)
زیربنای اصلی درمان شناختی این نظریه است که واکنش های هیجانی و رفتارهای فرد
(از قبیل: افسردگی، ناکامی و اضطراب) ناشی از خود وقایع نبوده و منتج از برداشت و
تفسیری است که شخص از آن واقعه در ذهن خود دارد. پس، این خود وقایع نیستند که خوب
یا بدند بلکه تفسیر ما از آنها خوب یا بد است. به عنوان مثال در واقعه باریدن باران
در روز بارانی این ما هستیم که بر چسب "بد یمن بودن" یا "دلپذیر بودن" را بر آن می
زنیم.
بنابراین در درمان شناختی، جهت بهبود شناخت فرد از وقایع به دانش آموز کمک می شود
که این تاثیر بسیار مهم در کاهش اضطراب امتحان و عملکرد تحصیلی دانش آموزان دارد.
5- الگوسازی (Modeling)
در این روش درمانگر الگوی سازنده و مناسب از رفتار را (مثلا رفتار مناسب هنگام
رویارویی با موقعیت امتحان) به مراجعه کننده ارایه می دهد.
6- آموزش مهارت های مطالعه
موفقیت تحصیلی دانش آموز، برخلاف آنچه معمولا والدین می پندارند، تنها منوط به
ساعات طولانی مطالعه و تکرار فراوان آموخته ها نیست. بلکه مطالعه، فرآیند منسجم و
خلاقی است که به ترکیبی از روش های مطالعه بستگی دارد. در زمینه اضطراب امتحان به
این نکته باید توجه گردد که دانش آموزانی که از مهارت های مناسب مطالعه و نیز
آمادگی کافی برخوردارند، دلهره کمتری در موقعیت امتحان دارند.
7- درمانهای دارویی
با توجه به اینکه در اضطراب امتحان علاوه بر علایم هیجانی و شناختی، علایم
فیزیولژیک و جسمانی نیز باید مورد بررسی و پیگیری قرار گیرند، گاهی برای کاهش نشانه
های ناشی از اضطراب امتحان، مصرف کوتاه مدت برخی از داروهای ضد اضطراب و یا آرام
بخش های خفیف، ضرورت می یابد که باید حتما توسط روان پزشک تجویز گردند.
در نهایت، به کارگیری تکنیک های درمان های مختلف روان شناسی که در مراکز معتبر
مشاوره و روان درمانی صورت می پذیرد، به نحو بسیار چشمگیری منجر به بهبود توان
فراگیری و عملکرد تحصیلی دانش آموز خواهد شد.
