نویسنده: مریم حناسابزاده
شهریور 1379
تقریبا تمامی افراد هنگام رویارویی با موقعیت های ترسناک و تهدید آمیز، احساس
اضطراب و تنش می کنند. در واقع این گونه احساسات واکنش های بهنجاری در برابر
فشارهای روانی تلقی می شوند؛ ترس و اضطراب تنها زمانی نابهنجار تلقی می شود که شامل
خصوصیات زیر باشد:
- واکنش ترس متناسب با موقعیت استرس زا نیست، به عنوان مثال هر فردی ممکن است در
برخورد با یک حیوان خاص (نظیر سگ، موش و ...) سطوحی از تنش را تجربه کند اما در
فردی که مبتلا به ترس مرضی (فوبی) است، این واکنش شدیدتر از فرد بهنجار است.
- ترس ادامه پیدا می کند.
- در زندگی کارکردی فرد اختلال ایجاد می کند (مثلا خانمی به دلیل ترس از فضای بسته
نمی تواند سوار آسانسور شود).
- در برابر موقعیت هایی رخ می دهد که اکثر مردم به راحتی آنها را حل و فصل می کنند.
شخصی که دچار ترس مرضی (فوبی) می باشد، به غیر منطقی بودن ترس خود واقف است با این
حال قادر به برطرف ساختن آن نیست. برای اکثر ما امر ترسناکی وجود دارد: ترس از مار
و سایر حیوانات خطرناک، ترس از ارتفاع، ترس از طوفان، سیل و سایر بلایای طبیعی، ترس
از پزشک، ترس از بیماری و جراحت و در نهایت ترس از مرگ. این 7 ترس نامبرده شده
انواع رایج ترس در بزرگسالان است. پاره ای از ترس ها وابسته به سن بوده و شیوع آن
همراه با افزایش سن تغییر می کند.
ترس در گروه سنی کودکان از کودکی تا نوجوانی ادامه دارد و به تدریج که کودک بزرگتر
می شود، طیف ترس گسترده تر می شود و مواردی چون تاریکی، نمادهای ماوراء طبیعی،
اشخاص، اشیاء و رویدادهایی خاص را در برمی گیرد. به همین ترتیب با افزایش سن، ترس
بیشتر متوجه اشیاء و رویدادهایی خیالی و نیز ترس از آینده می شود. نگرانی های خیالی
خصوصا در سنین 3 الی 6 سالگی شایع هستند، چرا که در این دوره رشد قوه تخیل کودک تا
بدان مرحله پیشرفت نموده است که می تواند خود را جای دیگران بگذارد و مشکلاتی را که
هنوز خودش با آنها روبرو نشده است تجسم نماید.
برخی از ترس های بهنجار مرتبط با سن در جدول زیر آورده شده اند.
تولد تا 6 ماهگی - ترس از صداهای بلند و از دست دادن حمایت والدین
7 تا 12 ماهگی - ترس از غریبه
یک سالگی - ترس از جدایی از والدین و ترس از توالت
2 تا 4 سالگی - ترس از حیوانات، اتاق تاریک، صدای بلند
5 سالگی - ترس از اشخاص بد، ترس از صدمه
6 سالگی - ترس از روح، جادوگر، غول
7 و 8 سالگی - ترس از روح، جادوگر، غول و ترس از صدمه
9-12 سالگی - ترس از امتحانات مدرسه، ظاهر فیزیکی، جراحات بدنی
این ترس های بهنجار دوران کودکی، مرتبط با سن هستند که معمولا گذرا هستند و دوره ای
کوتاه دارند (با این حال ممکن است شدت آنها از کودکی به کودکی دیگر متفاوت باشد).
اما چه ترس هایی در کودکان نابهنجار تلقی می شوند و باید بر آنها عنوان ترس مرضی
(فوبی) گذاشت؟ روان شناسان و روان پزشکان خصوصیاتی را برای ترس های نابهنجار کودکی
به شرح زیر قایل می شوند:
1- متناسب با شرایط و موقعیت نیست: به عنوان مثال همان گونه که پیشتر ذکر آن رفت،
ترس از اتاق تاریک، از جمله ترس های بهنجار و شایع کودکان در سنین 2، 3 و 4 سالگی
است. وضعیت نابهنجار ترس از تاریکی در کودکی که دچار فوبی است به این شکل ظاهر می
شود که وقتی کودک در اتاق تاریک قرار گرفت از شدت ترس به خود می لرزد، واکنشی شبیه
به هراس از خود نشان می دهد، فریاد می کشد و قادر نیست حتی برای چند لحظه در اتاق
تاریک باقی بماند.
2- دلیلی برای ترس نمی شود ارایه کرد و با استدلال از بین نمی رود: به عنوان مثال
ترس شدید از رفتن به دستشویی در کودکی ممکن است بدون ارتباط با هیچ محرک ترسناک
مشخصی حادث شده باشد و کودک دلایل ارایه شده از سوی والدین را مبنی بر بی خطر بودن
محیط دستشویی نمی پذیرد.
3- شدت ترس به میزانی است که منجر به اجتناب از موقعیت ترس آور می شود: مثلا اگر
کودک از محیط مدرسه یا حمام می ترسد این ترس به قدری شدید است که از رفتن به مدرسه
یا حمام امتناع می ورزد.
4- ترس به شکلی در آمده است که خارج از کنترل ارادی فرد درآمده است.
5- و نهایتا ترس به مدت طولانی استمرار پیدا می کند (منظور از مدت طولانی معمولا
وجود ترس بیش از 2 سال است).
ترس های دوران کودکی ممکن است در برخی از کودکان شیوع و نیز شدت بیشتری داشته باشد.
مثلا در کودکانی که قوه تخیلشان با گفتن داستان های ترسناک و هول انگیز بیش از حد
معمول تحریک شده است، کودکانی که دایما مورد امر و نهی تهدید آمیز والدین قرار
گرفته اند و مدام تذکر دریافت نموده اند، کودکانی که فرصت کافی برای استقلال و
اجتماعی شدن نداشته اند و آنهایی که مورد محافظت یا مراقبت شدید والدین خود قرار
گرفته اند.
روش هایی ساده و قابل اجرا برای انواع ترس های کودکی وجود دارد، در زیر روش های
مقابله با چند ترس شایع دوران کودکی ارایه می گردد.
ترس از تاریکی
- در نظر داشته باشید حل این مشکل بیش از هر چیز به رفتار شما بستگی دارد تا به
گفتار شما (عباراتی نظیر ترس ندارد، اتفاقی نمی افتند و ...)، چرا که کودک در این
سنین به شدت از والدین الگوسازی می کند و تقلید از ترس والدین از علل شایع ترس از
تاریکی در کودکان است. بنابراین رفتار خود والدین هنگام قرار گرفتن در تاریکی نقش
کلیدی در رفتار فرزندان آنها دارد.
- کودک را خاطر جمع کنید که مشکلی در تاریکی رخ نخواهد داد.
- هیچ وقت سعی نکنید با زور و مشاجره ترس او را بریزید.
- این مهم است که به او اجازه دهید ترس خود را بیان کند، شما در حالی که نشان می
دهید ترس او را درک می کنید او را مطمئن سازید واقعه ناگواری رخ نخواهد داد.
ترس های دوران کودکی
- در موقعیت های ترسناکی همچون تاریکی یا ارتفاع و ... او را بیش از پیش نوازش کنید
و از او حمایت کنید.
- هیچوقت با مفاهیمی همچون لولو ... پاسبان ... شیطان و ... باعث ترس کودکان نشوید.
- در سنین کودکی تفکر انتزاعی کودکان به آن مرحله از رشد نرسیده که مفاهیمی مانند
جن ... پری و روح درک شود، از گفتن چنین داستان هایی اکیدا پرهیز کنید.
- برنامه ای برای کودکان خود تنظیم نمایید که هر روز با همسالان خود معاشرت و بازی
داشته باشند چرا که در این صورت کمتر برای ترس های درونی خود نگران می شوند.
- با بازگذاشتن در اتاق خواب یا روشن بودن چراغ خواب وقتی کودک چنین تقاضایی را
دارد مخالفت نکنید. مطمئن باشید هنگامی که وحشت او از تاریکی کاهش یافت دوباره قادر
به تحمل تاریکی می شود.
ترس از حیوانات
معمول ترین روش این است که کودک به ترس خود عادت کند منتها این عادت باید در محیطی
امن و با وجود حمایت کننده صورت پذیرد. روش دیگر این است که مثلا به کودکی که ترس
از سگ دارد فرصت داده شود با سگ پارچه ای بازی کند و محتویات آن را بیرون بریزد.
ترس از تنها خوابیدن
در این مورد مشکل ترین و در عین حال سالم ترین راه این است که در نهایت آرامش و
خونسردی در کنار تخت بچه بنشینید و منتظر شوید او به خواب رود. این روش جهت کاهش
ترس از تنها خوابیدن اگر چه ممکن است چند هفته به طول بیانجامد ولی مطمئنا مفید
واقع می شود. در چنین وضعیتی حذف خواب بعدازظهر کودک یا دیر خوابانیدن او در شب
برای این که خسته و خواب آلود شود، کمک زیادی نمی کند، تاثیرکلی را وقتی می توانیم
به وجود آوریم که وحشت و اضطرات کودک را به طریق عاقلانه ای برطرف کنیم.
کلام آخر این که روش های معرفی شده در این مقاله جهت مقابله با ترس های "بهنجار"
کودکی است و در صورتی که والدین احساس نمودند فرزند آنها دچار ترس نابهنجار می باشد
(با توجه به خصوصیات ذکر شده برای ترس های نابهنجار کودکی که در این مقاله ذکر
گردید) لزوم مراجعه به متخصص مطرح می گردد. روش های مداخله ای درمان ترس ها به شکلی
سازمان یافته و ثمر بخش در درمان کودکان مبتلا به ترس مرضی موجب برگشت کودک به یک
وضعیت طبیعی می شود.
