يوسف ستاره شناس
فروردين 79
مقدمه:
ابداع تقويم (گاهشماري) از ابتدايي ترين و قديمي
ترين ابزار بشر براي برنامه ريزي و آينده نگري در زندگي به شمار ميرود.
انسان از زماني كه خود را شناخت سعي بر آن داشت كه با استفاده از «گاه»هاي مختلف، به زندگي خود نظم ببخشد. شايد بتوان اولين «گاه» را نوبت هاي گرسنگي دانست كه زمان خوردن و آشاميدن را مشخص ميكرد. سپس گاهِ خواب و بيداري و گذشت روز و شب براي او معنا پيدا كرد. حركت ماه، گاهِ بعدي بود و در نهايت چرخش و تكرار فصول، گاهِ «سال» را به زندگي انسان وارد كرد. با شكلگيري و پيشرفت تمدنهاي اوليه، بشر دو نوع گاهشماري قمري (ماهيانه) و شمسي (سالانه) را به عنوان ملاك سنجش زمان در مقياسهاي بزرگ انتخاب نمود. از آن پس شكلهاي متنوعي از گاهشماري و تقويم ابداع شد كه بسياري از آنها با گذشت زمان و وقايع تاريخي، دستخوش تغيير شده يا به دست فراموشي سپرده شده اند.
بابليها را ميتوان جزء اولين اقوامي دانست كه در تدوين سالنماها تلاش كردند. تمدن باستاني بابل توجه ويژهاي به نجوم و اختر شناسي داشت و اولين جداول گاهشماري يا سالنما را در قرن هفتم قبل از ميلاد در زمان سلطنت آشور هانيبال تنظيم نمود.
نشانه هايي از مصريان باستان در دست است كه تمدن مصر باستان در 4000 سال قبل تقويم منظمي داشت كه تركيبي از تقويم خورشيدي و قمري بود و شروع سال، با بالا آمدن آب رود نيل و طلوع ستارة شعراي يماني همزمان بود.
از مهمترين تقويمهاي تاريخ ميتوان به گاهشماريهاي بابلي، عبري، سومري، مصري، آشوري، چيني، ماياها، اسكندري، يوناني، رومي، هندي، بخت النصري، سلوكي، تركان، اسلامي، ارمني، يزدگردي، جلالي (ايراني)، ژاپني، ژولياني، گريگوري (ميلادي) و... اشاره كرد.
مهمترين وجه تفاوت اين تقويمها، قدمت و مبداء شمارش، نقطة شروع سال و خورشيدي يا قمري بودن آنهاست.
در حال حاضر حدود 40 تقويم با مبداء و زمان آغاز سال متفاوت در جهان مورد استفاده است.
* تقويم اسلامي شامل چرخه 12 ماه قمري است كه مبداء آن هجرت حضرت محمد (ص) از مكه به مدينه است كه ستاره شناسان آن را 15 جولاي 622 بعد از ميلاد ميدانند. اكنون در سال 1421 هجري قمري قرار داريم. در اين تقويم چرخة ماهها در ميان فصول هر 33 سال يك بار ميچرخد و زمان ماههايي همچون رمضان هر سال 11 روز زودتر از سال پيش آغاز ميشود. براي تنظيم آداب ديني، مسلمانان ماه جديد را با رويت هلال ماه آغاز ميكنند.
اما امور مدني كشورهاي مسلمان بر اساس نوعي تقويم جدولي تنظيم ميشود. البته كاربرد اين تقويمها در كشورهاي مختلف اسلامي يكسان نيست. سال هجري قمري با ماه محرم آغاز ميشود. در هر سه سال قمري، يك بار ماه ذيحجه را كبيسه (30 روزه) ميگيرند.
* تقويم ايراني، اين تقويم نمونة اصلاح شدة تقويم جلالي يا خيامي است كه سالها را به صورت خورشيدي ميشمارد. گفته شده است كيومرث نخستين پادشاه ايران، اعتدال بهاري و روزي را كه آفتاب به اولين دقيقه برج حمل درميآيد مبداء تقويم خود قرار داد. در سال 465 هجري قمري به امر جلال الدين ملكشاه سلجوقي و به سعي حكيم عمر خيام و چند دانشمند ديگر، اين تقويم براساس گاهشمار خورشيدي يا اوستايي كه متعلق به عهد ساسانيان بود، تدوين شد.
در سال 1304 هجري شمسي، اين تقويم به عنوان تقويم رسمي كشور ايران در مجلس شوراي ملي پذيرفته شد. مبداء اين تقويم هجرت پيامبر اسلام قرار گرفته است اما شمارش سالها به صورت خورشيدي صورت ميگيرد. هر چهار سال يكبار، اسفندماه 30 روزه محاسبه ميشود. جالب توجه است كه پس از انقلاب فرانسه، به توصيه منجمين، اين تقويم (جلالي) مدتي در آن كشور استفاده شد.
* تقويم ميلادي (گريگوري)، اين تقويم اقتباسي است از قديميترين تقويم روميان كه در 838 ق.م ابداع شد. در سال 46 ق.م با تغييراتي به نام تقويم ژولياني توسط ژوليوس سزار قيصر روم به عنوان تقويم رسمي روم به مدت 1500 سال در اروپا رايج بود. در قرن ششم ميلادي يك راهب مسيحي، مبدا تقويم را بر سال تولد حضرت عيسي (ع) قرار داد. در سال 1582 به فرمان پاپ گريگوري سيزدهم اين تقويم اصلاح شد و پس از آن با نام تقويم گريگوري معروف شد.
* تقويم چيني كه حدود 4500 سال پيش تدوين شد، براساس موقعيت خورشيد و ماه تنظيم شده است و مبداء خاصي براي شمارش سالها ندارد. در اين تقويم سالها بر اساس چرخههاي 60 ساله محاسبه ميشوند. روز اول ماههاي 29 يا 30 روزه مصادف با روزهاي آغاز هلال ماه در آسمان است. هر دو يا سه سال، يك ماه كبيسه به آن اضافه ميشود تا با تقويم خورشيدي مطابقت داشته باشد. بنابراين سال نو همزمان با سال نو ميلادي در اوايل بهمن ماه آغاز ميشود. روايت است كه هر سال به اسم 12 جانور و بر اساس تقدم و تأخر ديدار اين حيوانات با بودا نامگذاري ميشود. با وجود اين كه امور اداري چين براساس تقويم گريگوري تنظيم ميشود، از تقويم سنتي براي تعيين زمان جشنها و فعاليتهاي كشاورزي استفاده ميشود. اكنون در سال 4636 چيني به سر ميبريم.
* تقويم هندو يكي از چندين تقويمي است كه در شبه قاره هند استفاده ميشود. اين تقويم قمري است و سالهاي كبيسه آن مصادف با سالهاي كبيسه در تقويم گريگوري است. مبدا اين تقويم دورة ساكا است كه در اعتدال بهاري سال 79 پس از ميلاد آغاز شد. سال جديد هندو كه اكنون 1921 است در اسفندماه آغاز ميشود.
تنوع فرهنگي موجب شده است كه تاريخچه تقويمها در هند بسيار پيچيده باشد. در اين كشور حدود 30 تقويم وجود دارد كه هندوها، بوداييها و ديگر اقوام براي تعيين جشنهاي مذهبي خود از آن استفاده ميكنند.
پس از اين مقدمه، به شرح مختصر تقويم عبري ميپردازيم كه براي برگزاري مراسم و جشنهاي مذهبي يهوديان مورد استفاده قرار ميگيرد.
****
اولين دستور خد.اوند به بني اسرائيل، تعيين حلول ماه عبري «نيسان» به عنوان مبدا شمارش ماههاي سال ميباشد:
«خد.اوند به مُشه (حضرت موسي) و اَهَرون (هارون) در سرزمين مصر چنين فرمود:
اين ماه (نيسان) براي شما اول ماهها باشد، اين ماه براي شما اولين ماه از ماههاي سال خواهد بود» (سفر شموت: 2و 12:1)
بر اين اساس، تعيين شمارة روزها، آغاز ماهها و شمارش سالها از مهمترين موضوعهاي مورد توجه علماي يهود بوده است. طبق فرمان خد.اوند، اعياد سه گانه يهود (پسح: سالگرد خروج بني اسرائيل از مصر- شاووعُوت: نزول تورات در كوه سينا- سوكُوت: جشن سايه بانها) ميبايست در موعد مقرر و با مراسم عبادي ويژه برگزار گردد.
همچنين روزهاي رُوش هَشانا (آغاز سال نو) و يُوم كيپور (روزه بزرگ براي بخشش گناهان) كه با آداب و احكام خاص همراه هستند، ميبايست به دقت تعيين گردند، چرا كه بنابر اعتقاد يهوديان، در چنين ايامي است كه خد.اوند سرنوشت يك سال گذشته را مورد بررسي قرار داده و چگونگي وضعيت و گذران زندگي را براي سال آينده، رقم ميزند. علاوه بر اين جدا كردن تِروما ( سهم كوهنها) و مَعَسِر (يك دهم) از محصول و بهائم و استفاده از ميوه درختان غرس شده وابسته به تعيين دقيق روزها و ماههاي سال بود.
دانستن شمارة سالها نيز از اين جهت حايز اهميت بود كه بنا به فرمان خد.اوند در تورات، در پايان هر دورة هفت ساله، سال شِميطا فرا ميرسيد كه در آن امور كشاورزي تعطيل ميشد و گروهي از محكومين جرايم مالي آزاد ميشدند.
در پايان هفت دورة 7 ساله نيز در سال پنجاهم، سال يُووِل فرا ميرسيد كه آن نيز شامل احكام خاص خود بود و از اين جهت، شمردن سالها نيز بسيار اهميت داشت.
طبق آية ذكر شده در بالا، ماههاي عبري، با حلول ماه آغاز ميشود و با حلول بعدي (يعني يك دور گردش ماه به دور زمين) پايان مييابد. زمان دقيق شروع ماه، هنگامي است كه كره ماه بين زمين و خورشيد قرار دارد و در اين حالت قابل رويت نميباشد. اين زمان به زبان عبري -مُولاد» به معناي «تولد» نام دارد. فاصله زماني بين دو مولاد برابر 29 روز و 12 ساعت و 44 دقيقه و 3/1 3 ثانيه است.
بنابراين يك سال قمري 354 روز و 8 ساعت و 48 دقيقه و 66 ثانيه خواهد بود و از سال شمسي كه حدود 365 روز و 6 ساعت است، 10 روز و 21 ساعت و 11 دقيقه و 18 ثانيه كوتاهتر است و اين تفاوت موجب گردش ماههاي قمري نسبت به سال شمسي ميشود.
از سوي ديگر، طبق فرمان تورات، سالگرد خروج بني اسرائيل از مصر (عيد پسح) همواره بايد در اوايل بهار جشن گرفته شود و جشن سايه بانها (سوكُوت) نيز بايد در اوايل پاييز برگزار گردد. در صورتي كه سال عبري طبق ماههاي قمري شمرده شود، پس از گذشت 9 سال، عيد پسح از اول بهار به آخر پاييز منتقل خواهد شد.
و اين در حالي است كه اين اعياد و جشنها علاوه بر يادبود مذهبي و تاريخي، جنبة كشاورزي نيز دارند. عيد پسح هنگام برداشت محصول گندم، عيد شاووعوت هنگام تقديم نوبرانة برداشت محصول جو و جشن سوكوت زمان تقديم نوبرانة محصولات شدة تابستاني است. ايام خاص توبه (روش هشانا و كيپور) نيز ميبايست در محدودة زماني اوايل پاييز قرار گيرند.
براي تطبيق اين دو موضوع (قمري بودن ماهها و تطابق اعياد و مناسبتها با سال شمسي) چنين مقرر شد كه هر 2 يا 3 سال يك بار، سال كبيسه اعلام شده و يك ماه به آن اضافه شود (سال 13 ماهه).
به اين ترتيب از چرخش ماهها و مناسبتها نسبت به سال شمسي جلوگيري ميشود.
اعلام سال كبيسه در ابتدا توسط مجمع عالي روحانيون يهود و به صورت مشورتي انجام ميگرفت. همان گونه كه شروع ماههايي كه اعياد مهم در آنها قرار داشت، با رويت حلول ماه توسط همين مجمع و ارسال پيك به مناطق يهودي نشين اعلام ميشد. علما و دانشمندان يهود براي تنظيم و تثبيت تقويم عبري تلاش بسيار نمودند و در حدود سال 4110 عبري (1650 سال پيش) شكل نهايي و امروزي تقويم عبري توسط دانشمندي به نام «هيلل دوم» تدوين شد.
مبناي سر آغاز شمارش تقويم عبري، آفرينش حضرت آدم در نظر گرفته شده است. طبق گفتار تورات خد.اوند در شش مرحله (دوره) يا شبانه روز جهان را آفريد و در آخرين مرحله، بشر متعقل را خلق كرد. پس از آن تورات به طور دقيق، عمر آدم اول را ذكر ميكند و تاريخ جهان (يهود) را با ذكر طول عمر نسلهاي بعدي حضرت آدم تا حضرات نوح، ابراهيم، موسي و همچنين انبياء بعدي بني اسرائيل تا حدود اوايل آبادي معبد دوم بت هَميقداش (بيت المقدس) شرح ميدهد. با محاسبه اين سالها از مبدا مذكور، طول تاريخ تقويم عبري به 5760 سال (در 1378- 1379 هجري شمسي) ميرسد.
اين تقويم از دوره هاي 19 ساله تشكيل شده است. علت انتخاب عدد 19 آن است كه هر دوره نوزده ساله كه 12 سال آن سالهاي معمولي و 7 سال آن كبيسه باشد دقيقا برابر با زمان 19 سال شمسي خواهد بود (دوره نوزده ساله فقط يك ساعت و 1080/485 ساعت از مجموع زمان 19 سال شمسي بيشتر خواهد بود كه به حساب نميآيد). در نتيجه در اين دوره، ماهها قمري و همه سالها شمسي خواهند بود.
با دانستن زمان حلول هر دوره 19 ساله و اضافه كردن زمان 2 روز و 16 ساعت و 1080/595 ميتوان به راحتي و با دقت زمان حلول دوره بعدي 19 ساله را محاسبه نمود.
سالهاي كبيسه (13ماهه) در هر دوره عبارتند از، سال سوم، ششم، هشتم، يازدهم، چهاردهم، هفدهم و نوزدهم.
براي تعيين سالهايي كه كبيسه هستند، آن سال را بر عدد 19 تقسيم ميكنيم، اگر عدد باقيمانده يكي از اعداد 3، 6، 8،11،14،17 يا 19 باشد، آن سال كبيسه خواهد بود.
به طور مثال در تقسيم سال 5760 بر عدد 19، عدد 3 باقي ميماند كه جزء سالهاي كبيسه است.
ماههاي عبري در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و ساير متون مذهبي و كهن يهود، ماهها با ذكر شماره (ماه اول، ماه دوم و....) نام برده شدهاند. بعدها در اثر حمله بخت النصر به سرزمين مقدس و به اسارت رفتن يهوديان به بابِل، با تاثير گرفتن از فرهنگ بابلي، ماههاي عبري نامهايي مخصوص به خود گرفتند.
ترتيب ماههاي عبري با توجه به ماههاي ايراني به شرح زير هستند (لازم به ذكر است كه اين ماهها هر سال در محدوده اي 20 روزه نسبت به ماههاي ايراني در نوسان هستند):
|
ماه عبري |
تطابق تقريبي |
مدت به روز |
| نيسان | فروردين | 30 |
| ايار | ارديبهشت | 29 |
| سيوان | خرداد | 30 |
| تموز | تير | 29 |
| آو | مرداد | 30 |
| اِلول | شهريور | 29 |
| تيشري | مهر | 30 |
| حِشوان | آبان * | 30-29 |
| كيسلِو | آذر * | 30-29 |
| طِوِت | دي | 29 |
| شِواط | بهمن | 30 |
| اَدار (اول) | اسفند ** | 30-29 |
| ادار (دوم) | اسفند و فروردين | 29 |
* در برخي سالها، ماه حشوان 29 روز و ماه كيسلو 30 روز در برخي هر دو 29 روز و در برخي ديگر از سالها، هر دو 30 روزه هستند.
** ماه ادار 29 روزه است اما در سالهاي كبيسه، ادار اول 30 روزه خواهد بود.
چون دوران چرخش ماه به دور زمين سي روز كامل نيست بلكه 29 روز و 12 ساعت و 44 دقيقه است و نميتوان اعلام اول ماه را در بخشي از روز اعلام كرد، همان طور كه در سفر بَميدبار فصل 11 و آيه 20 آمده است «تا روزهاي يك ماه» و از اين آيه علما نتيجه گرفته اند كه روزها را ميتوان براي شروع ماه برشمرد ولي ساعتها را نه بدين خاطر براي كامل بودن روز، ماههاي سال قمري را تقريبا بطور متناوب 29 روزه و 30 روز تعيين كرده اند.
با دانستن زمان حلول ماه قبل (فعلي) و اضافه كردن زمان يك روز و دوازده ساعت و 1080/793 ساعت ميتوان زمان حلول ماه بعد را محاسبه نمود و با اضافه نمودن زمان ذكر شده به حلول ماه بعد و ماههاي آتي حتي تا انتهاي جهان ميتوان حلول ماهها را محاسبه كرد.
طبق آيه اي كه از تورات ذكر شد، خد.اوند ماه نيسان را كه خروج بني اسرائيل از مصر در آن واقع شده است، اول ماههاي عبري قرار داد و ساير ماهها به نسبت اين ماه شمرده ميشوند (طبق ترتيب فوق). اما مبداء شمارش سال در تقويم عبري يا به عبارت ديگر آغاز سال نو (تقويمي) از ماه تيشري (هفتمين) محسوب ميگردد. نيز روشن است كه در سالهاي 13 ماهه، ماه اَدار دوم به ترتيب ماهها افزوده ميشود. در اين صورت مناسبتهايي كه در ماه اَدار قرار دارند (مانند جشن پوريم) در دومين اَدار برگزار ميگردند.
در تقويم عبري، سه نوع «سال» از نظر تعداد روزهاي آن وجود دارد. با توجه به اين كه سال قمري معادل 354 روز و 8 ساعت و 48 دقيقه ميباشد، براي سهولت در محاسبات، در هر دوره به ترتيب اولين سال (غير كبيسه) را 353 روز در نظر ميگيرند و آن را سال «ناقص» مينامند. دومين سال 354 روز بوده و سال «عادي» نام دارد و سومين سال 355 روز و با نام «كامل» شناخته ميشود. هر يك از اين سالها اگر كبيسه باشد به ترتيب 383 روز (سال ناقص)، 384 روز (سال عادي) و 385 روز (سال كامل) خواهد بود.
يكي از دلايل تنظيم تقويم به روش مذكور آن است كه تا حد امكان سه روز تعطيل مذهبي به طور متوالي واقع نشود. زيرا در اكثر اعياد مذهبي، انجام كار به مدت يك يا دو روز حرام اعلام شده است و قرارگيري اين ايام بلافاصله قبل يا پس از روز شنبه كه در آن نيز كار كردن منع شرعي دارد، ايجاد اشكال ميكند. لذا مقرراتي به شرح زير دربارة تقويم وضع شده اند:
1- عيد پسح هرگز از روز دوشنبه، چهارشنبه يا جمعه آغاز نميشود.
2- عيد شاووعوت هرگز از روز سهشنبه، پنجشنبه يا شنبه آغاز نميشود.
3- روش هشانا و عيد سوكوت هرگز از روز يكشنبه، چهارشنبه يا جمعه آغاز نميشود.
4- يُوم كيپور هرگز در روزهاي يكشنبه، سه شنبه يا جمعه واقع نميشود.
جهت سهولت در تنظيم تقويم، دانشمندان يهود (مانند هارامبام- موسي بن ميمون) جداول چند صد ساله يا حتي هزار ساله تقويم عبري را استخراج كرده اند كه با اندك تجربه و دقت در قوانين، تقويم هر سال عبري قابل محاسبه است.
به طور مثال، هم اكنون جداول تقويم عبري تا سال 6000 عبري ( 240 سال آينده) تنظيم شده و آماده هستند.
اول ماه نو عبري «رُوش حُودِش» نام دارد. در گذشته هاي دور، در اين روز مراسم ويژهاي برگزار ميشد اما امروزه تنها يك نوبت نماز اضافي به نام «موساف» به همراه متن ويژه «هَلِل» به معناي مدح خد.اوند خوانده شده و آياتي از تورات نيز قرائت ميگردد. هر چند كه برگزاري مراسم سوگواري يا گرفتن روزه نيز در آن منع شده است. در مورد ماههايي كه 30 روزه هستند، مراسم سال نو- روش حودش- 2 روز برگزار ميشود (روز سي ام ماه قديم و روز اول ماه جديد).
در يكي از شبهاي بين هفتم تا چهاردهم هر ماه نيز دعايي به نام - دعاي ماه نو» خوانده ميشود و قدرت خد.اوند در تنظيم مدارات و گردش اجرام آسماني (مانند ماه) مورد ستايش قرار ميگيرد.
همچنين بنابر عقيده علماي يهود، هر 28 سال يك بار منظومه شمسي و در مركز آن خورشيد، به نقطه و مداري كه در روز خلقت قرار داشته است داخل ميشود و به همين جهت در هر 28 سال يك بار، مراسم ويژه شكرگزاري تحت عنوان « دعاي آفتاب » برگزار ميشود. آخرين دعاي آفتاب در روز چهارشنبه 4 نيسان سال 5741 عبري (19 فروردين 1360 شمسي) بود و مراسم بعدي در روز پنجشنبه 5 نيسان سال 5769 عبري (فروردين 1388 شمسي) برگزار خواهد شد.
لازم به ذكر است كه تاريخ مراسم شرعي يهود (مانند بَرميصوا و بَت ميصوا- زمان به تكليف رسيدن پسر و دختر- و سالگرد فوت) بر اساس تقويم عبري سنجيده ميشوند.
براي تبديل تاريخ عبري به هجري شمسي، از اول فروردين الي 22 شهريور رقم 4381 و از 23 شهريور الي آخر اسفند رقم 4382 از سال عبري كسر ميشود. براي مثال ارديبهشت 5760 با كسر 4381 معادل 1379 شمسي خواهد شد. براي تبديل تقريبي سال عبري به ميلادي بايد 3760 سال را از تاريخ عبري كسر نمود.
از مشهورترين مستخرجين تقويم عبري در ايران ميتوان از مرحوم سليمان كهن صدق ياد نمود و فرزند ايشان آقاي اسحق كهن صدق نيز ادامه دهندة اين راه هستند. در اكثر كشورهاي يهودي نشين جهان، تقويمهاي عبري مطابق با سال ميلادي تنظيم و منتشر ميشوند و در ايران رسم بر اين بوده است كه تقويم طبق سال عبري (از مهرماه) منتشر ميشود.
( با تشكر از آقايان دكتر يونس حمامي لاله زار، مهندس سليمان حكاكيان و مهندس آرش آبائي بخاطر راهنماييها و گردآوري مطالب)
