نمادپردازی منورا یا شمعدان هفت شاخه

بتول نیکان
دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده الهیات
و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.
1392

این مقاله صرفا انعکاس دهنده نظرات نویسنده بوده و ضرورتا نظر انجمن کلیمیان تهران نمی باشد.
چکیده

فرهنگ یهودیان با نمادها شکل گرفته است. این نمادها، در حقیقت، تاریخ یهودیت را ساخته اند که عبارتند از: تورا- ده فرمان- خیمه و صندوق عهد، قربانی، معبد، نماز، روزه، شبات، اعیاد، کنیسه و لوازم آن، شمعدان هفت شاخه، ستاره داوود.

منورا (شمعدان هفت شاخه) یکی از سمبل های مهم یهودیت است که به فرمان خداوند به عنوان یکی از وسایل مکان مقدس (خیمه عهد) توسط قوم بنی اسرائیل ساخته شد. شمعدان هفت شاخه، نماد نور روحانی رستگاری و نماد نور باطنی و سمبل تجلّی نور و حضور الهی است. و به عنوان علامت رسمی بر روی آرم دولتی یهود قرار دارد.

کلمات کلیدی: نمادهای یهودی، خیمه عهد ، کنیسه، منورا.

بحث درباره نماد در هر دینی بیانگر مشخصه آن دین است بویژه در نگاه اول، نمادها معرف گویایی از دین است. توجه به نمادها ذهن را به سوی تاریخچه و علل پیدایش آن می برد. به نظر می رسد دین یهود نمادهای بسیاری داشته باشد. نمادهایی که سمبل یهودیت شناخته شده اند. نمادهایی که در مراسم عبادی به صورت نماز، روزه، اعیاد و تقدس روز سبت و روزهای خاص و نمادهایی که در کنیسه مانند طومارهای تورا، آرون هقودش، بیما، نِرتامید، پاروُخِت، ستاره داوود و منورا (شمعدان هفت شاخه) در بین آنان وجود دارد. باید به دنبال چگونگی به وجود آمدن آنها در تاریخ اسرائیل و جنبه های نمادشناسانه آنها بود. این مقاله در نظر دارد از میان این نمادها، منورا (شمعدان هفت شاخه) و پیشینه تاریخی آن را شناخته و چگونگی نقش آن در فرهنگ و تاریخ یهودیت را بیابد. پیرامون نمادها و علل ظهور آنها بحث های زیادی شده، منظور از تحقیق آشنایی هر چه بیشتر با این دین از طریق نمادها بوده است.

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق، مرور ادبیات و سوابق مربوطه

دین یهود دینی زنده و مطرح است و در ادیان ابراهیمی قدیمی ترین دین محسوب می شود که چه بسا پایه بسیاری از احکام مسیحیت و اسلام نیز بر آن استوار است. بررسی نمادهای دینی در یهودیت موضوعی کاملاًَ جدید است، با آنکه در گذشته تحقیقاتی مختصر در زمینه شعائر دینی در یهودیت توسط انجمن کلیمیان تهران، انجام شده است، اما هیچ گونه پژوهشی در ارتباط با نمادشناسی این دین صورت نپذیرفته است. لذا فراهم آوردن منبعی مورد استناد در ارتباط با نمادشناسی در دین یهود برای مطالعه و تحقیق دانشجویان و پژوهشگران در زمینه ادیان حس می شد.

منورا به معنی «چراغدان یا شمعدان» نامی است که به شمعدان هفت شاخه داده شده^{^[2]} که یکی از سمبل های مهم یهودیت است. چراغدانی که به فرمان خداوند به عنوان یکی از وسایل مکان مقدس (میشکان)[3] توسط قوم بنی اسرائیل ساخته شد.

خداوند از حضرت موسی(ع) می خواهد برای او مکانی مقدس (با تمام اسباب هایش) بسازد تا در میان آنها ساکن شود.^{^[4]} برای این منظور از بنی اسرائیل می خواهد برای ساختن این مکان مقدس از بهترین و نفیس ترین اقلام مثل طلا، نقره، مس و پشم با رنگ های گوناگون، عطریات، چوب اقاقیا، سنگ عقیق و نگین ها و..... استفاده کنند. البته خودشان کلیه این مایحتاج را به عنوان هدیه و با رغبت و رضایت تقدیم کنند.^{^[5]}

در یافته های باستان شناسی در سرزمین اسرائیل و سوریه از اواسط عصر مفرغ به این سو، چراغهایی به شکل ظروف عمیق با هفت لوله بر روی لبه برای وارد کردن فتیله یافت شده است. در ارتفاع «باما»^{^[6]}در «ناهاریا»^{^[7]}چندین ظرف مشابه با ظروف اواسط عصر مفرغ یافت شده است. برخی از این چراغ های ظرف مانند از پایه رسی، سنگی و یا فلزی بر خوردار بوده و از این طریق آنها را داخل منوروت^{^[8]} (شمعدان ها) قرار می داده اند. در تَعنَخ^{^[9]} این نوع منورا از دل خاک بیرون آورده شده که مشتمل بر ظرفی کوچک با هفت لوله است که بر روی پایه ای قرار داده شده که محیط آن در وسط باریک شده و نوعی گلوگاه را ایجاد کرده و در قسمت انتهایی پهن شده است. پایه ای هم برای قرار دادن ظرف بر روی زمین تعبیه شده است.^{^[10]} چراغ های معبد سلیمان که مطابق الگوی چراغدان (هفت شاخه) ساخته شده بود، بی تردید جزو غنایمی بودند که به بابل منتقل شده و بعداً بازگردانده شدند.^{^[11]}

در میان ظروف مربوط به پرستشگاه های موقت اشاره به منورای طلا شده است.^{^[12]} الگو هایی از این منورا در این ارتباط توسط خداوند در کوه سینا به موسی نشان داده شده^{^[13]} و الگوی معبد و تمامی اثاثیه مربوط به آن نیز برای موسی نمایان شده است.^{^[14]} شش شاخه که در هر قسمت سه تا از آنها قرار دارد از پایه مرکزی منورا به بیرون کشیده شده است که بر روی پایه مربوط قرار گرفته است. پایه و هر یک از شاخه های یاد شده به ترتیب با چهار و سه کنده کاری فنجانی همانند شکوفه های بادام تنظیم شده اند که هر یک از آنها نیز به یک گره و یک گل ختم می شوند. زیر هر دو شاخه، یک برجستگی بر روی پایه مرکزی کنده کاری شده که نتیجتاًَ سه برجستگی برای شش شاخه منورا وجود دارد.^{^[15]} فنجان چهارم در بالای پایه مرکزی و مافوق قسمت هایی قرار دارد که محل اتصال شاخه ها می باشد. بالاترین فنجان های شاخه ها به صورت مشابه در بالای آنها قرار داشته و تمامی آن نیز به پایه مرکزی مربوط بوده و ارتفاع برابری دارند. گل های موجود بر این دسته از فنجان های فوقانی به عنوان ظروف جای هفت چراغ می باشند.^{^[16]} بنابر گزارش سفر خروج، اولین منورا از یک شمش طلا کنده کاری گردید.^{^[17]} ضمناًََََََََََََََََََََََََََ ظروف مربوط به آن نیز از طلا ساخته شده و حاوی چراغ هایی است که به طور مجزا کنده کاری شده اند.^{^[18]}

منورا جلوی پرده پاروخت در معبد و به سمت جنوب و روبروی میز قرار می گیرد.^{^[19]}وقتی چراغ ها روشن هستند، نور را از مقابل به همه قسمت های منورا می تابانند.^{^[20]} معیار های اندازه منورا در کتاب مقدس داده نشده اما تلمود اظهار می دارد که ارتفاع آن به اندزاه سه کوبیت کوتاه^{^[21]} است.^{^[22]} تصوّر می شود که چراغدان حدود یک و نیم متر ارتفاع داشته و عرض آن در بالا حدود یک متر بوده است.^{^[23]} خداوند به حضرت موسی(ع) چگونگی درست کردن چراغدان را از طلای ناب یاد می دهد و خاطرنشان می سازد که این چراغدان با تمام متعلقاتش به وزن یک کیکار (معادل 57/6 کیلوگرم) در نظر گرفته شود.^{^[24]} در ادامه چنین می فرماید: «چراغدانی از طلای ناب درست کن، یک پارچه ساخته شود – پایه و شاخه (میانی) زینت تمام جام شکل؛ زینت های سیبی شکل و زینت های گل شکل این چراغدان از خود آن باشد و شش شاخه که از دو طرف آن منشعب شود (در هر طرف پایه میانی سه شاخه چراغدان قرار گرفته باشد).^{^[25]}

کاربرد مربوط به منورا در پرسشتگاه های موقت، چراغ ها از عصر تا صبح در حال سوختن بوده^{^[26]} و در صبح توسط کاهن اعظم اصلاح و تمیز می شده است.^{^[27]} پس از پاک کردن، آن را از روغن زیتون پر و در عصر روشن می کردند.^{^[28]} البته یکی از چراغ ها در کل روز روشن بوده و بقیه را در عصر روشن می کردند.^{^[29]}

شمعدان چند شاخه یک نماد از نور روحانی و رستگاری است. تعداد شاخه هایش همیشه دارای مفهوم رمزآلود یا وابسته به عالم هستی بوده است.^{^[30]} این شمعدان، مظهر حضور الهی است. تنه‌ی شمعدان نقش درخت کیهانی و محور عالم را می پذیرد. شاخه های هفت گانه آن عبارت اند از: خورشید، ماه و سیارات و همین طور هفت روز هفته و هفت ستاره دُب اکبر و هفت دوره و نیرو در جهان. منورا نماد نور باطنی، بذر زندگی است. این شمعدان که به درخت بادام تشبیه شده، برابر با درخت نور بابلیان و همچنین تداعی گر هفت ستاره و هفت آسمان است. منورا، یادآور هفت مَلِک مقرب نیز هست.^{^[31]}

شکل تراشیده شده بر طاق تیتوس احتمالاً تصویر روشنی از چراغدان اولیه را به دست می دهد. ممکن است چراغدان «سایه ای» از کلام خدا باشد. شاید چراغدان معبد هیرودیس در زمان عیسی نیز یکی از همین چراغدان ها بوده باشد که در سال 70 م. به روم برده شد و طرح آن را بر طاق تیتوس تراشیدند. بعدها در سال 533 م. با احترام در کلیسای مسیحی اورشلیم قرار گرفت.^{^[32]}

پیروان قبالا بر این باورند که هفت شاخه منورا، مرتبط با عوالم هفتگانه و نمودار اصول تکامل بشر و هر شاخه نمایانگر تجلّی نور الهی است.^{^[33]}

منورا «شمعدان بزرگ هفت شاخه» به عنوان نماد کشور اسرائیل روبه روی کنست (مجلس) قانون گذاری در اورشلیم در اسرائیل پا برجاست، این یاد بود، هدیه پارلمان و دولت انگلستان به دولت اسرائیل می باشد.^{^[34]}

این نقش برجسته در«طاق تیتوس» در شهر رم واقع است که شمعدان متعلق به آخرین معبد یهودیان را نشان می دهد و به فرمان هرود ساخته شده بود. این نقش توسط رومی ها در سال 70 میلادی پس از سقوط اورشلیم و تاراج اموال آن ساخته شده است. در باره ی اصالت این نقش عقاید مختلف است. «شمعدان هفت شاخه» نباید با «شمعدان هشت شاخه» مشهور که یهودیان سراسر جهان برای جشن هشت روزه حنوکا (جشن نور)، در بزرگداشت پیروزی مکابیان در سال های 165- 164 قبل از میلاد و گشایش مجدد معبد می گیرند، اشتباه شود.^{^[35]}

شمعدان موجود بر روی آرک تیتوس فقط در سه جهت از هشت گوشه آرک قابل مشاهده است. موارد یاد شده در چهارچوبی سه تایی مشاهده می گردد به گونه ای که در سپر میانی مخروط بالایی دو عقاب روبروی یکدیگر قرار گرفته و حلقه های گُلی در منقار خود دارند. دیگر سپرها دارای تصاویر هیولاهای دریایی می باشند. قسمت فوقانی منورا کمابیش مطابق با سنت کتاب مقدس و شواهد باستان شناسی است. شمایل برگ مانند معلق در وسط پایه نشان دهنده منشأ شرقی (پارسی) (ستون های پرسپولیس) می باشد. البته مشکل منورا آرک تیتوس به پایه آن برمی گردد که مشتمل بر دو محفظه شش وجهی است. محفظه کوچکتر روی محفظه بزرگتر قرار دارد و شکل مخروطی به آن داده است با این همه، نسبت ابعاد آن نسبتا بزرگ بوده و لزوماًَ نشان دهنده شک و تردید در مورد حسن نیّت حجّار مربوطه نمی باشد چرا که این امر روش کار هنرمندان رومی و بعدها مسیحی می باشد. چیزی که این وضعیت نمایش داده شده برای پایه منورا را مورد شک و تردید قرار می دهد آن است که، بر اساس تمامی منابع یهودی^{^[36]} و یافته های باستان شناسی، منورا بر سه پایه که معمولاًَ شبیه به پنجه شیر است قرار می گیرد. پنجه های یاد شده به طرز آشکاری در موازئیک نیریم^{^[37]} از هم جدا هستند. کتاب مقدس از یِرِخ^{^[38]} (پایه اصلی) مربوط به شمعدان^{^[39]} سخن می گوید که راشی[40] آن را به شکل فنجانی با سه پایه توصیف می کند. بر این اساس این امر در نقاشی دیواری «دورا- یورُپوس»^{^[41]} و شاید بر روی سکه «ماتاتیاس آنتی گونوس»^{^[42]} قابل مشاهده است که این یکی تنها سکه باستانی است که منورا بر روی آن نقش شده است.

این واگرایی موجود بین قوس تیتوس و منابع مربوطه، موجب بوجود آمدن تقابلی ادامه دار شده که با کتاب «دُاسپولیس رلاندو»^{^[43]} در سال (1716) آغاز شده، که بر اساس ممنوعیت کتاب مقدس در زمینه ترسیم تصویر حیوانات بوده که پایه منورا بر روی آرک تیتوس نمی تواند کپی دقیقی از منورا باشد. در حقیقت، تفاوتی بین سبک میان قسمت های بالایی و پایین منورا وجود دارد. قسمت فوقانی که به زمان پادشاهان آخر سلسله حشمونایی می رسد نشان دهنده ویژگی های سبک اواخر دوره هلنی (یهودیان یونان) است در حالی که پایه، نوعاًَ به سبک اواخر روم شبیه است. بنابراین باید دانست که شواهد مربوط به یوسیفوس^{^[44]} که حتماًَ اغلب منورا را، چه در اورشلیم و چه در روم، می دیده است و قابلیت اعتماد به وی به اثبات رسیده است نیز، مد نظر قرار دارد. بر اساس کتاب مقدس پایه مرکزی به طرز محکمی از پایه اصلی منشأ گرفته است. به نظر می رسد که این تأییدکننده نمای موجود در آرک تیتوس باشد که به طور قطع حسی از وزن و استحکام را می دهد. تعبیر دیگر آنکه پایه مرکزی از دل پایه به بیرون کشیده شده و در نتیجه با آن یکپارچه باشد. این امر صرفاًَ مطابق با توصیف کتاب مقدس در سفر اعداد^{^[45]} نبوده بلکه قبل از آن به اظهارات یوسیفوس برمی گردد که معتقد است این منورا با منور های متداول فرق دارد.^{^[46]}

پیشنهادات مختلفی به منظور حل مشکلات یاد شده ارائه شده است. حاخام اعظم اسحاق هرسوگ^{^[47]}پس از جمع بندی کلیه پیشنهادات، بر این باور است که پایه اصلی مربوطه در طی حمل از اورشلیم به روم دچار شکستگی شده و با استفاده از آثار یکی از هنرمندان رومی تعویض شده است. یکی دیگر از فرضیه ها به این اعتقاد برمی گردد که، به منظور مشکل بودن حمل منورا در طی فرایند پیروزی رومیان، یکی از هنرمندان اهل روم پوششی جعبه مانند از جنس ورق ساخته که از مجمرهای رومی بوضوح شناخته شده و آن را حول پایه نصب نموده اند تا پایداری بیشتری به منورا ببخشد. پیشنهاد سوم در این ارتباط آن است که منورا موجود بر روی آرک تیتوس مدلی دیگر از منورا بوده و شاید یکی از منور هایی است که هرود به روم پیشکش کرده است. در حقیقت یوسیفوس مشخص نموده که پس از تسخیر اورشلیم، زاهدی دو پایه چراغ مشابه به آنهایی که در معبد وجود داشتند به تیتوس پیشکش نمود. تلمود نیز به اشیایی اشاره می کند که دو یا سه بار از ظروف معبد کپی برداری شده بودند و برای روزی که احیاناًَ ظروف اصلی از بین بروند در نظر گرفته شده بودند. تلمود اورشلیمی گزارش نظافت منورا را در طی روزهای تعطیل می دهد که این امر موجب تمسخر صدوقیان شده است. امر یاد شده بدون وجود نسخه دومی از ظروف مزبور قابل انجام نبوده است. در هر صورت، موارد یاد شده مشکل مربوط به آرک تیتوس را رفع نکرده است چرا که نسخه دوم باید کپی برداری کاملی از نسخه اصل بوده باشد.^{^[48]}

حمل کردن منورا (شمعدان هفت شاخه) توسط سربازان رومی در حال تاراج غنیمت ها از معبد اورشلیم[49]

بر اساس تحقیقاتی که توسط موسسه معبد صورت گرفته، این منورا برای اولین بار بعد از تخریب معبد دوم ساخته شده، که توسط Vadim Rabinovich وقف شده است.(اورشلیم)

این منورا روبه روی مجلس قانون گذاری در اورشلیم برپاست، این یادبود هدیه دولت انگلستان به دولت اسرائیل است.
روی این منورا، کنده کاریهایی صورت گرفته که هریک نمادی از تاریخ یهودیان را یادآوری می کند .

2. حمیدی، ج.، 1364، تاریخ اورشلیم، تهران، امیرکبیر.

3. زینر، اچ.، ر.، 1389، دانشنامه فشرده ادیان زنده، نزهت صفای اصفهانی، مرکز، تهران.

4. ستاره شناس، ی.، 1386، «نقش عدد هفت در فرهنگ عرفانی یهود»، مجله افق بینا، ش 33، انجمن کلیمیان، تهران.

5. نور آقایی، آ.، 1388، عدد، نماد، اسطوره، افکار، تهران.

6. هلی، ه.، 1379، راهنمای کتاب مقدس، جسیکا باباخانیان، بی جا، ارک.

3. Haran, Menahem, “Menorah”, Encyclopedia Judaica, F. Skolnik (ed.), Thomson, Vol. 14, U.S.A , 2007.

4. , ……., ………. .,Strauss, Heinrich, “Synagogues”, ……….. , ……., …, ……, ……….., Vol. 14

[1]-Menorah

[2]- Haran, Menahem, “Menorah”, Encyclopadia, Judaica, V.14, P.49.

[3]- میشکان، همان خانه خدا یا خیمه عهد است.

[4] - سفرخروج، باب، 25.

[5] - ستاره شناس، یوسف، «نقش عدد هفت در فرهنگ عرفانی یهود»، مجله افق بینا، ش 33، ص 29.

[6]- Bamah

[7]- Nahariyyah

[8]- Menorot

[9]- Taanach

[10]- Haran, Ibid.

[11]- هلی، هنری، راهنمای کتاب مقدس،ص 103.

[12]- سفر خروج، باب 37، آیه 24-17 / باب 25 آیه 31- 40.

[13] - همان، باب 25، آیه40.

[14] - همان، باب 25، آیه 9 (موافق هر آنچه به تو نشان دهم از نمونه مسکن و نمونه جمیع اسبابش همچنین بسازید).

[15] - همان، باب 25، آیه 35.

[16]- Haran, Ibid.

[17] - سفر خروج، باب 25، آیه 31.

[18] - همان، باب 25، آیه 37- 38.

[19]- همان، باب 40، آیه 24 / باب 26، آیه 35 ( ..... و خوان را بیرون حجاب و چراغدان را برابر خوان به طرف جنوبی مسکن بگذار و خوان را به طرف شمالی آن برپا کن).

[20]- Haran, Ibid.

[21]- کوبیت: ذراع؛ واحد اندازه گیری طول (معمولاًَ از آرنج تا نوک انگشت وسط) حدود 48 سانتی متر.

[22]- Men, 28b / Rashi to Ex, 25:35.

[23] - سفر خروج، باب 25.

[24]- هلی، همان.

[25] - سفرخروج، باب 25.

[26]- سفر لاویان، باب 24، آیه 3.

[27] - سفر خروج، باب 30، آیه 7- 8.

[28] - هلی، همان.

[29] - Haran, Ibid, P.50

[30] - Cirlot, J.E., A Dictionary of Symbols, P.37.

[31]- نورآقایی، آرش، عدد، نماد، اسطوره، ص 81.

[32] - هلی، همان.

[33] - ستاره شناس، «نقش عدد هفت در فرهنگ عرفانی یهود»، ص29.

[34] - حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم، ص 272.

[35] - زینر، رابرت چارلز، دانشنامه فشرده ادیان زنده، ص 23.

[36]- Men, 28b.

- Nirim Mosaic [37] (مکانی در شمال غرب اسرائیل که موزائیک های کنیسه اش (ماعون) بشکل شیر با پنجه های جدا از هم بود).

[38]- Yerekh

[39] - سفرخروج، باب 25، آیه 31.

[40] - ربی شِلُموُ ییسحاق بزرگترین مفسر تورات و تلمود.

Dura-Europos[41]- (شهر مرزی رومی، پارتی (اشکانی) و یونانی که روی یک پرتگاه 90 متر بالای رودخانهEuphrates ساخته شده و به لحاظ باستان شناسی بسیار مهم است).

Mattathias Antigonus [42]- (وفات37 ق.م) آخرین پادشاه Hasmonean.

[43]- Relandu’s De spoliis

- Josephus (100- 34 [44]م) تاریخدان رومی – یهودی قرن یکم.

[45] - سفر اعداد، باب 8، آیه 4 / سفر خروج، باب 25، آیه 31- 36 / باب 37، آیه 17- 22

[46]- Strauss, Heinrich, “Synagogues”, Encyclopadia Judaica, P.51.

- Isaac Herzog [47] (متولد 1960 در حال حاضر در قید حیات است) وکیل و سیاستمدار اسرائیلی.

[48]- Strauss, Ibid, P.52.

[49]- “Arch of Titus”, http://www. Arkcode.com ; “Arch of titus Menorah”, http://Creationwiki.Org.