امیر فراز نعیموت
کارشناس ارشد حقوق
بهار 96
در
آذر ماه 1395 مجموع قوانینی با عنوان «منشور حقوق شهروندی» پس از تصویب در مجلس
شورای اسلامی و طی کردن فرآیند قانون‌گذاری، توسط رئیس جمهور جناب دکتر روحانی،
امضاء و به مردم ابلاغ شد.
همانگونه که در مقدمه این منشور آمده است، هدف از تنظیم این قوانین، استیفاء و
ارتقای حقوق شهروندی و تدوین «برنامه و خط مشی دولت»، موضوع اصل 134 قانون اساسی
بوده است.
این در حالی است که پیش از این قانون اساسی و قانون مدنی ایران مهمترین منابع شناخت
حقوق شهروندی اقشار جامعه بوده است که حال به واسطه تنظیم این منشور بسط و گسترش
داده شده و تخصصاً مورد بررسی قرار گرفته است.
اگر بخواهیم از منظر تاریخ به مقوله حقوق بشری و انسانی بنگریم منشور کوروش کبیر
پادشاه امپراتوری هخامنشی را باید به عنوان اولین نمونه مدوّن نام ببریم که بر روی
یک لوح گلی درج گردید و قرن‌هاست به عنوان سمبل تاریخ و تمدن کشورمان در جهان از آن
یاد می‌شود.
پس از آن در سال 1215 میلادی منشوری بنام منشور کبیر «ماگنا کارتا» به امضای جان
پادشاه انگلستان رسید و سپس در قرن 17 میلادی با اقتباس از آن منشور حقوق شهروندی
بریتانیا انتشار یافت. سپس در سال 1791 میلادی ایالت متحده منشوری را تحت تأثیر از
نمونه بریتانیایی به انتشار رساند.
پس از شکل گیری سازمان ملل متحد در سال 1945 میلادی دو نمونه از مهمترین و
اساسی‌ترین مدوّنات تاریخی در مورد حقوق انسانی به ثمر رسید.
اولین آن اعلامیه جهانی حقوق بشری است که تحت تأثیر مستقیم جنگ جهانی دوم در سال
1948 م. در پاریس به تصویب رسید.
سپس باید به میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 16 دسامبر 1966 میلادی اشاره
کرد که بعد از اعلامیه جهانی حقوق بشر با اهمیت‌ترین منبع بین المللی شناخت حقوق و
وظایف کلی انسانی می‌باشد. هر دوی اینها به عنوان مهمترین منبع و مأخذ در تدوین
مدونات مشابه در سطح بین المللی شناخته می‌شوند که بلا شک در تدوین نمونه ایرانی آن
نیز کم اثر نبوده‌اند.
پر واضح است هدف از تدوین این قوانین حفظ کرامت انسانی و آرمان‌های جمعی بشری بوده
است و کلیه این نمونه‌ها در این اصول مشترک و همسانند وهمگی بر اساس یک سری بدیهیات
و اصول عقلایی مشترک بین انسانها تدوین گردیده است.
اصولی که سابق بر آن به روشنی و مفصل در متون مقدس الهی قید شده و به حفظ آن توسط
انسانها اصرار گردیده است.
تطبیق نمونه مدرنی از حقوق شهروندی همچون منشور حقوق شهروندی ایران با متون مقدس و
الهی بیش از پیش هم‌تراز بودن عقلیات و اصول بدیهی انسانی با کلام و اولیاء و
انبیاء را بر ما روشن می‌سازد.
از این رو اصول کلی مشترک در متون مختلف بررسی و وجود اشتراکات فوق‌الذکر ارائه
می‌شود.
متون مختلف در باب حقوق بشر از سرفصل‌ها و اصول کلی مشترکی تشکیل یافته که همواره
اولین و اساسی ترین این اصول حق حیات و سلامت انسان است.
بند الف حقوق شهروندی جمهوری اسلامی ایران نیز به این موضوع اختصاص یافته و در ماده
1 آن ذکر شده است: «شهروندان از حق حیات برخوردارند. این حق را نمی‌شود از آنها
سلب کرد مگر به موجب قانون».
همچنین ماده 2 این قانون کلیه شهروندان را از حق حیات شایسته، آب بهداشتی، غذای
مناسب، ارتقای سلامت، درمان مناسب، خدمات پزشکی و ... برخوردار دانسته است.
در متون و منابع بین‌المللی این مهم در ماده 3 اعلامیه حقوق بشر منظور گردیده است
که اشعار میدارد: «هر فردی سزاوار و محق به زندگی، آزادی و امنیت فردی است».
و همچنین در اصل 22 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و
شغل اشخاص را از تعرض مصون داشته است.
اصل حراست از جان و مال و ناموس بشر از ارکان اصلی عقلانیات و اصول اخلاقی انسانی
است که در متون الهی نیز به کرّات حفظ آنها مورد اخطار قرار گرفته است.
همانطور که خداوند در کتاب آسمانی تورات (پیدایش فصل 9 آیه 5 و 6) می‌فرماید:
«هر آینه – انتقام – خون شما را به خاطر شما باز خواست خواهم کرد. از دست هر حیوان
بازخواست می‌کنم واز دست هر انسان – انتقام – جان انسان را از دست برادرش خواهم
گرفت – هر که خون آدمی را بریزد – خون وی به دست انسان ریخته شود. زیرا خد – اوند
انسان را به شکل معنوی خود آورید».
همچنین در قرآن (آیه 32 سوره مائده) بیان گشته:
«از این رو بر فرزندان اسرائیل مقدر داشتیم هر کس کسی را جز به قصاص قتل یا (به
کیفر) فسادی در زمین بکشد چنان است که گویی همه مردم را کشته باشد و هر کس کسی را
زنده بدارد چنان است که گویی تمام مردم را زنده داشته است...»
یکی دیگر از اصولی که در کلیه متون حافظ حقوق انسانی بیان گشته و پایه‌ی تنظیم
قوانین مختلفی گشته است حق کرامت و برابری انسانی است.
در بند (ب) حقوق شهروندی کشورمان نیز به حق کرامت و برابری انسانی پرداخته شده است
و طی 5 ماده کلیه شهروندان از کرامت انسانی و مزایای قانونی یکسان برخوردار
گشته‌اند. از نکات بارز این مواد می‌توان به ماده 10 اشاره نمود که توهین و تحقیر
نسبت به قومیت‌ها و پیروان ادیان و مذاهب و گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی ممنوع
گشته است.
برابری انسانها با توجه به ریشه‌دار بودن در فرهنگ مردم ایران و آموزه‌های دین
مبین اسلام و سنت دیرینه یکتاپرستی همواره از اصول اصلی زندگی در این مرز و بوم
برای اقوام مختلف بوده است.
همچنین در قرآن آمده است:
«اوست آن کسی که شما را از یک نفس آفریده است». (آیه 98 از سوره انعام)
بر پایه این آیات الهی و نقش پر رنگ اصول اصلی انسانی در زندگی دیرینه اقوام مختلف
در ایران بوده است که اصول 19 و 20 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران همه مردم از هر
قوم و قبیله را از حقوق مساوی برخوردار دانسته و همه افراد ملت اعم از زن و مرد را
یکسان در حمایت قانون قرار داده است.
در حافظه حقوق بشر در ابعاد بین‌المللی ماده 1 اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز نقش بسته
است که اشعار میدارد: «تمام ابنای بشر آزاد زاده شده و در حرمت و حقوق با هم
برابرند...».
همچنین در آموزه‌های دینی یهود نیز با تأکید بر حقوق مساوی انسانها آمده است:
«برای تابع و غریبی که در میان شما ساکن می‌شود یک قانون باشد».
از دیگر موارد اساسی حقوق شهرونـدی و انسانی باید به حقوق مالکیت، حقوق کار و حقوق
کارگری اشاره کرد که همواره از با اهمیت‌ترین مسئولیت دولت‌ها در قبال شهروندان حفظ
منافع پیشه‌گر و حق مالکیت افراد بوده است.
همانطور که در تورات اینگونه سفارش شده است:
«مال همسایه خود را غصب منما و ستم نکن و حق رعیت نزد تو تا صبح نماند (لاویان –
فصل 19 آیه 13).
از قول امام جعفر صادق نیز چنین ذکر شده :
تا عرق جبین کارگر خشک نشده اجرت و حق‌الزحمه وی را بپردازید.
همینطور این اصل بار دیگر در قرآن این چنین تبلور یافته است:
«ای کسانیکه ایمان آورده‌اید اموال یکدیگر را به باطل و از طرق نامشروع نخورید مگر
اینکه تجارتی در میان باشد که رضایت انجام گیرد (آیه 29 سوره نساء).
همچنین اصل 47 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مالکیت شخصی را که از راه مشروع
باشد محترم می‌داند.
همچنین اعلامیه جهانی حقوق بشر نسبت به این اصل مهم اینگونه واکنش نشان می‌دهد.
ماده 17: 1- هر انسانی به تنهایی یا با شراکت با دیگران حق مالکیت دارد.
2- هیچ کس را نمی‌بایست از حق مالکیت خویش محروم کرد.
حال قانون‌گذار با توجه به سبقه این اصل، در بندهای (ش) و (ص) منشور حقوق شهروندی
از ماده 75 الی 84 ضمن تصریح حقوق شهروندان در امر مالکیت و حقوق پیشه گری در
مواردی مهم و حیاتی اشتغال کودکان به کار به صورت اجباری را ممنوع می‌داند،
فرصت‌های شغلی مناسب و حقوق و مزایای برابر با مردان را از حقوق زنان می‌داند.
آموزش‌هایی درباره مشاغل را از حق شهروندان بر می‌شمارد و نکاتی دیگر که ایران را
از حیث حمایت قانونی و حقوقی از تجارت و اقتصاد هم رتبه کشور‌های مدرن و پیشرفته
دنیا قرار می‌دهد.
از دیگر دغدغه‌های حقوق انسانی و اجتماعی حق ازدواج و تشکیل خانواده است:
همانطور که در قرآن (آیه 3 از سوره نساء) آمده است :
پس ازدواج کنید با زنان پاک و پاکدامن
همینطور ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر زناشویی را حق مردان و زنان بالغ
می‌داند و همه را سزاوار به داشتن حقوقی برابر در زمان عقد زناشویی، در طول زمان
زندگی و هنگام فسخ آن می‌داند و معتقد است، عقد ازدواج نباید صورت گیرد مگر تنها با
آزادی و رضایت کامل همسران که خواهان ازدواج هستند.
همچنین در تورات (سفر پیدایش فصل 2 آیه 24) آمده است:
«از این جهت مرد، پدر و مادر در خود را رها کرده به زنش می‌پیوندد و یک تن حساب
می‌شوند».
اصل 10 قانون اساسی نیز با اشاره به قداست خانواده، امر می‌کند که همه قوانین و
مقررات باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده و پایداری از آن باشد.
در منشور حقوق شهروندی نیز ذیل بند (ر) با تنظیم 5 ماده قانون گذار نسبت به حمایت
از تشکیل خانواده و تحکیم پایه‌های آن به ویژه حمایت از حقوق زنان و کودکان پرداخته
و حق شهروندان دانسته که با رضایت کامل، آزادانه، بدون هیچگونه اجباری نسبت به
تشکیل خانواده با رعایت قوانین مربوط اقدام نمایند.
از دیگر اصول اصلی یاد شده در منشور حقوق شهروندی حق برخورداری از دادخواهی عادلانه
است، این بند از منشور ضمن در نظر گرفتن حق دادخواهانی آزادانه و به سهولت و تأکید
بر لزوم بی‌طرفی دستگاه‌های دادخواهی و منع بازداشت خودسرانه و بازرسی فاقد مجوز
شهروندان با تأثیر از فقه شیعه و اصل 37 قانون اساسی که به اصل مهم و حیاتی برائت
اشاره دارد که پایه اصلی تنظیم کلیه‌ی قوانین کیفری و بازدارنده است.
بر طبق ماده 57 این منشور اصل بر برائت است و هیچ کس مجرم شناخته نمی‌شود مگر اینکه
اتهام او در دادگاه‌های صالح و با رعایت کلیه اصول دادرسی عادلانه اثبات گردد.
همچنین در مواد 9 و 10 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی به تفصیل در این باره
روشن گرایی صورت گرفته و به خوانندگان محترم پیشنهاد می‌گردد جهت آشنایی بیشتر بر
روند رسیدگی به جرم و مجازات‌ها و شکایت و دعاوی و حقوق کلی مربوط به اصحاب دعوا در
کشور مواد 56 الی 67 منشور حقوق شهروندی را مطالعه کنند.
بدین صورت می‌توان نتیجه گرفت کلیه نمونه‌های تأمین کننده حقوق شهروندی در سطح
جهانی از یک قالب و الگو مشترک تهیه شده است که هدف آن حفظ حقوق بدیهی همه انس‌ن‌ها
در سطح جهان بدون تداخل با حقوق سایرین است. و جایگاه این هدف مقدس است که وجود این
سری قوانین را برای ما حیاتی و مهم می‌کند.
و همانطور که در ابتدا اشاره شد یک سری کلیات عقلی و مشترکات انسانی وجود دارد که
انسانها را به حفظ حقوق یکدیگر و هم‌زیستی مسالمت آمیز دعوت می‌نماید.
به مواردی که به اختصار در مقاله اشاره شده می‌توان به اصول دیگر همچون حق مسکن
(مواد 73 و 74 منشور حقوق شهروندی و ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر)، حق آموزش و
پرورش (مواد 104 الی 111 منشور حقوق شهروندی و ماده 26 اعلامیه جهانی حقوق بشر)، حق
آزادی بیان و اندیشه (مواد 25 الی 29 منشور حقوق شهروندی و مواد 18 و 19 اعلامیه
جهانی حقوق بشر) نیز اشاره کرد و البته لازم به ذکر است که آنچه از متون و منابع
بین‌المللی در حقوق کشور ما منعکس می‌شود با توجه به اخلاقیات و حفظ کرامات انسانی
و دینی جامعه و حفظ اخلاق حسنه و با عنایت به این امر که حکومت کشور ما بر پایه
الهیات و فرهنگ غنی ایرانی بنا شده است، اعمال می‌شود و
به‌کارگیری آنچه که با فرهنگ و بینش ما همخوانی ندارد به هیچ وجه محلی از اعراب
نداشته و نزد قانون گذار اعتباری ندارد.
اکنون با بیان مشترکات انسانی و الهی بر این باور تأکید می‌گردد که ریشه کلیه‌ی
دروازه‌های انسان دوستی آموزه‌ها و تعالیم اولیا و انبیاء الهی است و حال که به غلط
جهان به سمت دین ستیزی می‌رود لازم به یادآوری است که ادیان الهی هدفی جز پیوند بین
انسانها و دعوت اقوام به صلح و دوستی و تقرب به درگاه الهی و نزدیک شدن به خدا که
همانا جایگاه واقعی انسانها است
نداشته‌اند. و بر پایه همین آموزه‌ها است که امروزه موارد مدرن و مدونی همچون منشور
حقوق شهروندی در کشور قابل دسترسی است. آموزه‌هایی که در فرهنگ و ادب ما نیز متبلور
گردیده .
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
(سعدی)
این کلام دلنشین ناخودآکاه ما را به یاد
کلیدی‌ترین دستور آیین یهود می‌اندازد که می‌فرماید:
«هم نوعت را مانند خودت دوست بدار».
پانوشت :
1. با تشکر از جناب حاخام دکتر یونس حمامی لاله‌زار رهبر دینی کلیمیان ایران.
2. با تشکر از سید هادی منتظری دهکردی دانش‌پژوه دوره دکترای حقوق بین‌الملل.
منابع :
1. تورات مقدس
2. قرآن کریم
3. متن منشور حقوق شهروندی
4. متن قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
5. اعلامیه حقوق بشر سازمان ملل
6. میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی
