افشین میرعبدالله لواسانی
کارشناس ارشد مردمشناسی
بهار 97
بررسی فرش اهدایی ناصر الدین شاه قاجار به پزشک یهودی خود حکیم نور محمود (
نورالحکماء)
از
منظر مردم شناسی اقتصادی و جامعه شناسی فرهنگی هدایا دارای کارکردهای مهم و اثربخشی
در زندگی اجتماعی ابناء بشر می باشد که همواره این تأثیر در برخی موارد از قرون و
سال های متمادی تداوم یافته است. فرش اهدایی ناصرالدینشاه قاجار به پزشک مخصوص خود
حکیم نورمحمود یهودی از این جمله آثار می باشد که نشان دهندۀ ارزش فرهنگی هدیه مورد
نظر توسط مقام هدیه دهنده و اهمیت فرد هدیه گیرنده است که به هر ترتیب می توان به
لحاظ معنوی ارتباط و پیوستگی نقشه های فرش موردنظر با فرهنگ اجتماعی زمان خود از
دیدگاه مردم-شناسی دینی اشاره نمود.
تاریخ هنر و فرهنگ ایرانی قدمتی همپای اولین روزهای شروع تاریخ تمدن بشری دارد.
تاریخ هنر این ملت سرشار از ذوق، توانایی و اندیشه های ژرف فرهنگی و هنری به دلیل
تنوع و گوناگونی بسیار گسترده مصنوعات و محصولات ساخته شده است که غالب آثار مکشوفه
عموماً گویای اطلاعات جامع و کم نظیری از تمدن ایرانی شامل: اوضاع اجتماعی، اقتصادی
و فرهنگی و همینطور دربرگیرندۀ سخنان ناتمام و تمام شده در زمینۀ ایده ها، اندیشه
ها و آرمان های اقوام سراسر این فلات پهناور می-باشد. (مبانی هنر ایران، حسین
محسنی، بهرام نفر، انتشارات مالیک، 1396)
هیچ رشته ای از هنرهای صنعتی در ایران به اندازه قالی بافی مهم نیست. با این همه
اطلاعات و آگاهی ها در مورد توسعه و تکامل باستانی آن محدود است. (صنایع دستی کهن
ایران، هانس ای ولف، ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی،
1372)
با ورود عکاسی به ایران فرش به عنوان یکی از عناصر تزئینی در بناها و تزئینات مورد
استفاده عکاسان قرار گرفت و تقریباً در اکثر عکس های گرفته شده توسط عکاسان، از فرش
به عنوان یکی از جلوه های ارزنده آن در ایران استفاده شد. میتوان افراد و اشخاص
بسیاری را نام برد که در سه دهه آخر حکومت قاجار عکس خود را با فرش ایران به تاریخ
سپردند. (شناخت نمونه هایی از فرش ایران، تورج ژوله، شرکت سهامی فرش ایران، 1384)
وابستگی یهودیان به فرهنگ ایران، نقش به سزایی در انتقال یک میراث فرهنگی ویژه
داشته است. نظریه «ناخودآگاهی جمعی» که توسط روان شناس مشهور یونگ مورد بحث قرار
گرفته است، خود توجیه کننده وضع یهودیان آن دوران است. یهودیان براساس یک اعتقاد
سمبولیک، همواره خواستار آن بوده اند که تشابهی میان فرهنگ یهودیت و فرهنگ ایران
برقرار سازند. براین اساس نوع بافت فرش ها با تار و پود و نسوج ابریشمی زربفت، با
الهام از موضوعات مذهبی، به گونه ای سنتی و نسل اندر نسل از مادر به دختر انتقال
یافته است.
یهودیان در انتخاب طرح ها و نقش های مختلف فرش ها از موضوعات کتاب مقدس و سمبول های
یهودیت از جمله شیر یهودا ، حضرت موسی(ع)، حضرت هارون، حضرت ابراهیم و حضرت اسحق و
... الهام گرفته اند. به عنوان مثال در موزه Beth Zedek در شهر تورنتو واقع
در کانادا، حدود یک دوجین از این آثار برجسته قالیبافی وجود دارد. به ویژه یک نمونه
فرش کاشان که بافت آن مربوط به سال 1850 میلادی بوده و شرح حال قوم یهود را در
دوران حضرت سلیمان و دوره عهد عتیق به تصویر می کشد. این فرش منحصر به فرد، دارای
بیش از 2000 گره می باشد. فرش دیگری کار قالی بافان یهودی شهر کاشان که بافت آن
مربوط به حدود 1890 م می باشد. (نقش یهودیان در هنر و اقتصاد فرش ایران، ثریا
پاستور، انجمن کلیمیان تهران، مهر 1385)
حکیم
نورمحمود (نورالحکماء)
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه از حکیم نورمحمود یهودی به عنوان پزشک مخصوص دربار
دعوت به عمل آمد. از آن پس حکیم علاوه بر طبابت عموم مردم، طبابت دربار ناصرالدین
شاه و اعیان و اشراف و شاهزادگان را نیز بر عهده گرفت.
حکیم نورمحمود، نخستین کسی بود که در ایران با شیوه ی درمانی طب سوزنی به مداوای
بیماران پرداخت. در آن زمان که هیچکس حتی نامی از طب سوزنی نشنیده بود، شیوه ی
درمان او را با معجزه برابر می دانستند.
از دوران طبابت نورالحکما، روایات و داستان هایی شگفت انگیز نقل می شود.
از جمله این که در آن زمان، توجه ناصرالدین شاه به حکیم، باعث حسادت بسیاری از رقبا
شد و پس از این که در اثر توطئه چینی رقیبان مورد اصابت چندین ضربه کاری و چاقو در
ناحیه شکم قرار می گیرد، با کمک ایوب (یکی از فرزندانش)، شکم خود را جراحی می کند و
چند روز بعد، حکیم زنده و سالم در مقابل نگاه های وحشت زده ی رقبای خویش، به کار
ادامه می دهد.
نورالحکما، نه فقط مورد احترام و استقبال مردم کشور خود بود بلکه در خارج از ایران
نیز محبوبیت خاصی داشت، بارها مطالب متعددی راجع به وی نوشته شد.
در نخستین کارت پستال های ایران، عکس حکیم نورمحمود در حال تدریس به شاگردان خویش و
مداوای بیماران به چاپ رسید. هم چنین از عکس های وی چندین نمونه ی تمبر به یادگار
مانده است.
ایشان صاحب سه فرزند پسر به نام های حکیم ایوب، حکیم افلاطون و میرزا آق خان فیلسوف
همایون و یک دختر به نام خانم می باشد.
نورالحکما، در سال 1275 هجری شمسی، در سن هشتاد و پنج سالگی و در اوائل سلطنت
مظفرالدین شاه درگذشت. پس از مرگ وی، فرزند او «دکتر فیلسوف همایون» نام پدرش را
بیش از پیش پرآوازه ساخت.
او از اطبای معروف زمان مظفرالدین شاه، محمد علی-شاه و احمدشاه بود و پس از آن
فرزند ارشد فیلسوف همایون، دکتر جالینوس نهورای راه پدرانش را ادامه داد.
کتاب جهان پزشکی در رابطه با زندگینامه و شجره نامه ی حکیم نورمحمود، به اهتمام
دکتر جالینوس نهورای و دکتر محمود نجم آبادی به رشته تحریر درآمده است. (حکیم
نورمحمود، المیرا ضرابی، مجله افق بینا شماره 34، انجمن کلیمیان تهران، اسفند 1386)
فرش اهدایی ناصرالدین شاه
از جمله موارد مرتبط با فرش فوق می توان به منحصر به فرد بودن فرش اهدایی به
حکیم نورمحمود اشاره نمود، نورمحمود از پزشکان مخصوص ناصرالدین شاه بود که در آیین
یهود بود. وی مورد سوءقصدی قرار گرفت که گفته می شود از سوی همکاران تنگ نظری بوده
که به وی حسادت می کردند اما وی از این سوءقصد جان سالم بدر برد و این فرش به جهت
ابراز خوشحالی از سلامت وی از سوی شاه به او داده شد (به نقل از مقاله Jewish
Carpets)) آنتوان فلتون/ مجله گره شماره 21 ژوئن 1997، شرکت سهامی فرش ایران، شناخت
نمونه هایی از فرش ایران، تورج ژوله، 1384). این قالی ابریشمی اکنون در موزه Beth
Tzedek در کانادا قرار دارد. در سال 1890 در یکی از کارگاههای بسیار با کیفیت بالای
کاشان بافته شده که در آن طرح های قالی سنتی و آیین یهود را با هم ترکیب می کند.
مطالب فنی از تورات به زبان عبری (تلمود) و دیدگاه ها و منابع فرهنگی مرتبط بعلاوه
عناصر قاجاری اشاره دارد. این قالی نشان دهنده تصویرسازی یهودی است. در بالای زمینه
وسط در هر دو طرف تاج، تورات و قانون و نمادهای دوازده قبیله اسرائیل وجود دارد در
حالی که در زیر آن تصویر معبد است. دو شیر از دروازه های معبد محافظت میکنند که
نشان دهنده تأثیر نفوذ عصر قاجار می باشد. دو ستون در جلوی آن قرار دارد و دو ستون
کوچکتر در زیر آن که نشان دهنده نمای محافظت از قانون می باشد. در نیمه پایین سه
نیزه تکیه داده شده به چهار ستون نمایان گر فضای معبد میباشد و در بالا ما کوه
آرارات را می بینیم. و دیگر تصاویر حضرت موسی، هارون و ابراهیم که در شرف قربانی
کردن اسحق است و حضرت یوسف که توسط برادرانش به بردگی فروخته می شود و ایلیا که در
حال رفتن به بهشت است و دختر فرعون که حضرت موسی را نزدیک درختی دیده است و نوح با
پسرش کنار ایستاده است و در چهار گوشه مقبره های راحل را می بینیم و سنگ ها در دو
طرف عمودی، تو در تو و مشابه هم هستند.
منابع
1. مبانی هنر ایران، حسین محسنی، بهرام نفر، انتشارات مالیک، 1396
2. صنایع دستی کهن ایران، هانس ای وولف، ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده، انتشارات
آموزش انقلاب اسلامی، 1372
3. شناخت نمونه هایی از فرش ایران، تورج ژوله، شرکت سهامی فرش ایران، 1384
4. نقش یهودیان در هنر و اقتصاد فرش ایران، ثریا پاستور، انجمن کلیمیان تهران، مهر
1385
5. حکیم نورمحمود، المیرا ضرابی، مجله افق بینا شماره 34، انجمن کلیمیان تهران،
اسفند 1386
6. Jewish Carpets آنتوان فلتون/ مجله گره شماره 21، ژوئن 1997 (شرکت سهامی فرش
ایران، 1384)
7. A gift from the Shah to his Jewish doctor by Anton Felton Category: Arts
Issue No.168
8. About Beth Tzedee-Beth Tzedec,
httos://www.beth-tzdec.org/page/about-beth-tzedec, 2018
