مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
پاییز 98
سابقه‌ی
سکونت کلیمیان در تهران حدوداً به 210 سال پیش باز می‌گردد یعنی تقریباً یک دهه و
اندی بعد از زمانی که آغامحمدخان قاجار، تهران را به عنوان پایتخت حکومت خود
برگزید. البته در آن زمان کلیمیان در تهران زندگی نمی‌کردند، بلکه در منطقه‌ای بنام
گیلیارد (از توابع شهرستانهای دماوند و فیروزکوه) سکنی داشتند. مهمترین دلیل براین
مدعا وجود آرامستان تاریخی گیلیارد (متعلق به جامعه کلیمیان)، در منطقه گیلیارد
دماوند است که هنوز بعد از گذشت قریب به دو قرن، همچنان جزئی از آثار باستانی آن
منطقه به شمار می‌آید. بعد از گذشت حدود نیم قرن بعد، آرام آرام کلیمیان به‌دلایل
مختلفی از جمله سرما و یخبندان بسیار شدید و طاقت‌فرسای زمستان‌های منطقه دماوند
تصمیم گرفتند که از آن منطقه کوچ کرده و در تهران ساکن شوند. بهترین گزینه در آن
زمان برای سکونت آنان، منطقه خیابان سیروس و اطراف آن بود که در آن زمان جزئی از
بخش ارگ قدیم تهران به شمار می‌رفت. لازم به ذکر است که اولین گروه کلیمیان ساکن در
منطقه دماوند حدود سال‌های 1247 و 1248 خورشیدی از آنجا خارج شدند و این جابجایی به
شهر تهران تقریباً تا 15 سال بعد نیز ادامه داشته است.
علت شهرت منطقه قدیمی سکونت کلیمیان به عنوان محّله یا سرچال دلیل انتخاب کلیمیان
قدیم تهران پس از جابجایی از منطقه گیلیارد دماوند به خیابان سیروس تهران و محلات
اطراف اولاً نزدیکی به منطقه بازار تهران جهت ایجاد شغل و کسب وکار مناسب و ثانیاً
به جهت وجود ارگ قدیم تهران و بافت سنتی آن بوده است که بتوانند با امنیت و احساس
آسودگی بیشتر در یک منطقه خاص از تهران قدیم آن زمان مجتمع گردند، اما دلیل
نامگذاری «محله» بیشتر به این علت بوده است که همکیشان کلیمی بیشتر در یک منطقه خاص
با محلات نزدیک به هم زندگی کرده و از محدوده زندگی خود خارج نمی‌شدند تا امنیت
زندگیشان از تضمین بیشتری برخوردار باشد. در مورد مشاغل کلیمیان باید گفت که به
فراخور علاقه و تخصصی که داشتند به مشاغلی از جمله نجّاری، بزازی (پارچه فروشی)،
قصابی و مرغ فروشی، فروشنده پرندگان و طُیور، کفاشی و مشاغل مربوط به پوست و چرم و
امثال آن اشتغال ورزیدند.
مشکلات کلیمیان در منطقه سیروس (سرچال)
گفته می‌شود که ابتدایی‌ترین مشکل کلیمیان پس از سکونت در خیابان سیروس و محلات
تابعه آن ایجاد شغل مناسب و ایجاد مکان یا اماکنی جهت عبادات و انجام فرائض مذهبی
آنان بوده که مدت‌ها با این دو مسئله دست به‌گریبان بوده‌اند.
حدود 150 سال قبل مشکل مکان عبادت توسط افراد متمّول و سرشناس و خیراندیش آن زمان
تا حدود زیادی به‌صورت موقت حل شد، قضیه به این صورت بود که افراد سرشناس کلیمی که
تا حدود زیادی از نظر موقعیت اجتماعی و وضعیت مالی در میان همکیشان، از جایگاه
بهتری برخوردار بودند و دستی نیز به کارهای خیر (میصوا) داشتند، تصمیم گرفتند که در
صورت داشتن مکان‌های مناسبی از جمله منزل بزرگ، قسمتی یا تمامی ملک مسکونی خود را
به ایجاد کنیسا یا مکان مذهبی جهت ادای فرائض دینی و نیایش‌های مذهبی مردم همکیش
خود اختصاص دهند. این قضیه تا مدتی مشکل وجود کنیسا را در این منطقه حل نمود اما
دیری نمی‌پائید که پس از مدتی شخص خیّر کلیمی یا از دنیا می‌رفت و پس از آن خانواده
و بازماندگان او اعلام می‌کردند که دیگر راضی نیستند که منزل مسکونی پدرشان که در
حقیقت ارثیه آنهاست به عنوان کنیسا مورد استفاده عموم قرار بگیرد (لازم به ذکر
می‌باشد که در آن زمان وقف کردن ملک در میان جامعه کلیمیان رایج نبوده است)، اینجا
بود که مشکل وجود کنیسا به‌طور جدی‌تر و ملموس‌تر از گذشته به چشم می‌آمد و برای
مردم همکیش آزاردهنده‌تر از قبل میشد.
لذا طی جلسات و نشست‌های متعددی که با حضور بزرگان و افراد سرشناس و خیّر جامعه
کلیمی و اعضای انجمن کلیمیان وقت تهران (حِبرا) برگزار شد، اتفاق نظر بر آن شد که
در اسرع وقت تصمیم عاجلی جهت ایجاد و ساخت کنیسا جهت ادای فرائض مذهبی کلیمیان در
محدوده خیابان سیروس و محلات اطراف آن گرفته شود.
ساخت کنیسای مُلاحَنینا (محله)
ملا حنینا، فرزند مُلا مُشه یزدی، بانی اصلی کنیسای ملاحنینا در خیابان سیروس
می‌باشد. تاریخ فوت او به سال 5666 عبری و تاریخ تأسیس کنیسای ملاحنینا که بنام خود
آن مرحوم نامگذاری گردیده است، در سال 5660 عبری (مطابق با 1278 خورشیدی)، ثبت شده
است.
مُلا حَنینا مِلَّمِد یزدی از مهاجران یزدی‌الاصل مقیم تهران بود. محل سکونتش
خیابان سیروس به سمت شمال، نرسیده به کوچه سرجنبونک (شهید مرادی فعلی) بوده که
بعدها منزل وی با کانون خیرخواه (بیمارستان دکتر سپیر فعلی) به‌صورت دیوار به دیوار
واقع گردید.
او بخشی از منزل مسکونی خود را به عنوان کلاس تعلیم قوانین یهودیت و آموزش قرائت
تورات مورد استفاده عموم همکیشان خود قرار داده و گفته می‌شود که همه روزه جلسات
تعلیم به همراه تفیلای روزانه (مینحا و عرویت) در منزل او با حضور جمعیت مشتاق
همکیش نمازگزار برگزار میشد.
ادامه دارد...
منبع
محله کلیمیان تهران، ناصر تکمیل همایون
