لئا دانیالی
عضو هیئت مدیره انجمن کلیمیان اصفهان

زمستان 98

گزارشی از پایان نامه کارشناسی ارشد خانم لئا دانیالی با موضوع شرح احوال و آثار مولانا شاهین (همراه با شرح موسی‌نامه) که در بهمن 13۹۸ با راهنمایی دکتر کسایی و داوری دکتر جوزی مورد دفاع قرار گرفت.

«فارسیهود» به مجموع گویش‌ها و نوشتار و نامه‌ها و آثار ادبی یهودیان فارسی زبان گفته می‌شود که به خط عبری و زبان فارسی ضبط شده و سابقه‌ای تقریبا به قدمت حضور یهودیان در ایران دارد. قدیمی‌ترین اثر به این شکل «نامه دندان اویلیق» است که در ترکستان چین کشف شده و قدمت آن به نیمه دوم قرن هشتم میلادی می‌رسد. تا پیش از عصر مغول نمی‌توان گفت که ادبیات فارسیهود داشته‌ایم و بیشتر آثار برجای مانده شامل مکتوبات و نامه‌ها و .... است. نخستین شاعر یهودی فارسیهود سرا موسوم است به «امینا» که پیشکسوت «شاهین» است و دومین شاعر به لحاظ تقدم زمانی «شاهین تورات» است از زندگی و محل تولد و وفات شاعر اطلاعی نداریم و دوره حیات وی را از مدیحه¬‌ای که در وصف سلطان ابوسعید بهادرخان سروده است در دوره مغول تعیین کرده‌ایم. گرچه بعد از شاهین شاعرانی چون عمرانی و بابایی بن لطف و بابایی بن فرهاد ظهور کرده‌اند اما در کمیت و کیفیت، شعر شاهین سرآمد همه شاعران فارسهیود است. آثار شاهین عبارتند از: موسی‌نامه: نخستین اثر شاهین است شامل ده هزار بیت است که چهار سفر تورات (خروج، لاویان، اعداد و تثنیه) را به نظم کشیده و سفر آفرینش را در حقیقت در پیوستی به نام داستان یوسف و زلیخا که از آفرینش آدم شروع شده در ۸۷۰۰ بیت در همان وزن موسی‌نامه به آن الحاق کرده است. همچنین اردشیر نامه بر مبنای کتاب استر و عزرا نامه بر مبنای کتاب عزرا از دیگر آثار وی هستند.
اما چرا ظهور شعرای فارسیهود سرا به دوره مغول برمی‌گردد؟ با حمله مغول به ایران زمین و زمان زیر و رو شد ایرانیان از هر دین و مسلک و قومی از این کشتار در امان نماندند و نه تنها انسان‌ها حتی حیوانات دشت و صحرا جان سالم به در نبردند. این حمله چنان مهیب و ادامه‌دار بود که نظام سیاسی و اجتماعی و اعتقادی ایرانیان را به کلی دگرگون کرد. اسلام که دین رسمی و غالب بود مقهور گشت و مسیحیت و بودیسم که ادیان امرای مغول بودند حاکم شدند و جایگاه درباریان مسلمان متزلزل شد. جالب است بدانیم در همین دوران زرگری یهودی در هرات برای دفاع از ایران لشکری از یهودیان تشکیل داد و جمعی از آنها در این راه به شهادت رسیدند. اما از عوامل زمینه‌ساز رشد اقلیت‌ها در این دوره حکم‌فرمایی قوانین جدید یاسای چنگیزی بود. یهودیان و دیگر اقلیت‌های دینی که از زمان حمله اعراب به ایران طبق مفاد نامه عمر جزیه پرداخت کرده و قوانین حکومتی مجزایی داشتند، این‌بار در کنار همه ملت ایران از قوانین یکسانی تبعیت می‌کردند. اینگونه شد که وقتی ارغون خان ایلخانی به مرضی گرفتار شد، سعد الدوله طبیب یهودی را به بالینش آوردند و سلطان شفا یافت و کار به وزارت سعدالدوله ختم شد. این وزارت گرچه به قتل وی ختم شد، آثار ادامه‌داری یافت از جمله ورود یهودیان به دستگاه حکومتی و دبیری و مالیات و ... از جمله شیخ فضل‌الله همدانی که وزیر زیرک و یهودی‌زاده دوره مغول است به پیشتیبانی حلقه دوستان یهودی درباری و البته دانش و درایت خود وی است که به وزارت می‌رسد. اما جالب اینجاست که شاهین در دوران وزارت یکی از پسران شیخ فضل الله همدانی می‌زیسته و از ذهن دور نیست که مورد حمایت وی بوده و به همین واسطه مدیحه‌ای در وصف سلطان ابوسعید بهادرخان دارد که البته تنها مدیحه‌ی فارسیهود است.
ادبیات فارسیهود که شاهین سرآمد آن است به لحاظ موضوعی بیشتر حول موضوعات دینی و مذهبی و تاریخچه یهودیان ایران می‌گردد. به لحاظ ادبی از صنایع شعری چندان بهره‌ای نبرده است و چندان محل بحث نیست. مختصات و سبک خاص خودش را دارد که ضعف در وزن و اشتباهات دستوری و تکرار مکرر ضمایر و ... از ویژگی‌های آن است و خود این تاییدی است بر این که آثار فارسیهود به لحاظ ادبی آثار چندان درخشانی نیستند.
اما چرا مطالعه این آثار مهم است؟ به لحاظ زبان شناسی بسیار از واژگان و ویژگی‌های زبان فارسی را می-توان در این آثار جستجو کرد. دیگر آن که آینگی این آثار از وضعیت اجتماعی و فرهنگی و تاریخی یهویان ایران بسیار مهم و جالب است. آنچه از شرح و تفسیر نزدیک به ۴۵۰۰ بیت از موسی‌نامه در این پایان نامه در ذهن نقش بسته مثل فرشی است که دار قالی آن و چهارچوب آن یهودیت و تورات است و تار و پود آن را داستان‌های فرهنگی ایرانی و اسلامی تشکیل داده است. شاعر نظم و توالی داستان‌ها را بر طبق تورات پیش برده اما هر آنجا که منابع اسلامی و قرآن افزوده‌ای براین داستان داشته اند مانند داستان نابینایی شعیب (ییترو)، داستان گوساله سامری و ... از آنها بهره برده است. وی حتی هر جا نام عبری معادل اسلامی داشته از معادل اسلامی استفاده کرده مثل شعیب به جای ییترو و موسی به جای موشه. همچنین است راجع به بسیاری از اصطلاحات فقهی دینی چون طواف، مباح، باغ طوبی، حج، ‌صدر امامت، شفاعت،‌ بیعت، ‌افطار، ‌سرو امامت، رکوع، ‌سجده، نکاح، ‌خطبه، ‌سنت (میلا)، گناه (عاوون) که می‌توان برای آنها معادل‌های عبری هم یافت. دیگر آنکه شاعر در رسم سرایش بسیار از شاهنامه فردوسی بهره برده است. این اثر در سبکی حماسی به شیوه شاهنامه سروده شده و در توصیف روز و شب و صف آرایی لشکریان و جنگ‌ها این تاثیر پذیر مشهود است. گاهی شاعر موسی را با رستم شاهنامه همزاد پنداری کرده و چونان هفت خان رستم برای موسی دشواری‌ها و رزم هایی با اژدها و گرگ و شیر تصور کرده است. همه‌ی اینها زیبایی کار شاهین بود.
یهودی ایرانی (کلیمی) بودن تلفیقی است از یهودیت، ‌اسلام و ایرانی بودن و ادبیات فارسی که از هم ناگسستنی است. 





	استفاده از مطالب اين سايت تنها با ذكر منبع (بصورت لینک مستقیم) بلامانع است. .Using the materials of this site with mentioning the reference is free این صفحه بطور هوشمند خود را با نمایشگرهای موبایل و تبلت نیز منطبق می‌کند لطفا در صورت اشکال، به مسئولین فنی ما اطلاع دهید