بیژن خاکشور
کارشناس ارشد ارتباطات و عضو انجمن کلیمیان اصفهان
تابستان 99
یکی
از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین مراکز زیارتی کلیمیان ایران که در اصفهان واقع شده است،
زیارتگاه تاریخی «سِرَح بَت آشِر» یا «ماما سارا» نام دارد که در منطقه‌ی لنجان در
سی کیلومتری غرب اصفهان و در شهر پیربکران واقع شده است.
این مرکز زیارتی در نزدیکی بقعه‌ای واقع شده است که به همان نام ((پیر بکران))
شناخته می‌شود. پیربکران برگرفته از نام «محمد بن بکران» از مسلمانان عارف مسلک و
پارسا در این شهر بوده است که در زبان عامیانه اهالی شهر به «پیر» معروف است و نام
شهر پیربکران نیز اشاره به نام و مقبره‌ی همین عارف اصفهانی دارد.
بنای مقبره پیربکران از نظر سبک معماری شبیه معماری دوره ساسانی و یادآور طاق کسری
است و درکنار مقبره محمد بن بکران، مزار سازنده این بنا و همچنین محمد نقاش، کاشی
کار و نقاش مقبره نیز قرار دارد.
قرار گرفتن استرا خاتون در نزدیکی مقبره‌ی پیر بکران به عنوان دو زیارتگاه تاریخی
در کنار یکدیگر، نماد وحدت مسلمانان و کلیمیان در این دیار است به ویژه که هر دو
زیارتگاه، سال‌ها محل زیارت ادیان توحیدی بوده و این اعتقاد مشترک ریشه‌ای قدیمی و
باستانی دارد.
درباره‌ی وجه تسمیه زیارتگاه کلیمیان اصفهان به نام «سرح بت آشر»، روایتی تاریخی
وجود دارد که به عصر صفوی باز می‌گردد و گفته می‌شود روزی از روزها شاه عباس صفوی
سرگرم مسابقه‌ی چوگان بود، که با دیدن آهوی زیبایی به دنبال او روانه شد و برای صید
آن نیز جایزه‌ای گرانبها تعیین کرد.
آهوی فراری، شاه‌عباس را تا منطقه‌ی لنجان یا همان روستای پیربکران کشانید و شاه در
قسمتی که چله خانه نام داشت گرفتار شد. در همانجا، آهو به سرح بت آشر، نوه‌ی حضرت
یعقوب، تبدیل شد و به شاه گفت: اگر از کلیمیان حمایت و پشتیبانی کند و به آنها
زمینی برای خاکسپاری در گذشتگان بدهد تا بتوانند بدون محدودیت و دردسر نسبت به
خاکسپاری اموات خود اقدام کنند، راه نجات از مهلکه را به او نشان خواهد داد و در
همان حال شاه عباس این وعده را می‌دهد که همین قطعه زمین را به عنوان زیارتگاه و
آرامستان به یهودیان اصفهان هدیه داده و می‌بخشد.
امروزه قسمت «چله خانه» مکانی است که جهت روشن کردن شمع و راز و نیاز با خدا از آن
استفاده می‌شود. مردم و زائران معتقدند که روشن کردن شمع در این مکان می‌تواند برای
آنها گره‌گشا باشد و برای تعالی روح در گذشتگان نیز منشأ اثر باشد.
استفاده
از عدد 40 در این مکان، اشاره به 40 روز ایام بخشایش الهی دارد که در تقویم عبری از
اول ماه الول تا دهم تیشری به عنوان ایام توبه‌ی کلیمیان به درگاه پروردگار شناخته
می‌شود و به تعبیر دیگری، نماد 40 شبانه روزی است که حضرت موسی (ع) برای دریافت دو
لوح ده فرمان الهی و طلب بخشایش گناهان قوم خود به بالای کوه صعود نمود و توانست با
راز و نیاز 40 شبانه‌روزی خویش، الواح سنگی ده کلام الهی را به ارمغان آورده و تقدس
و الوهیت را به بنی‌اسرائیل ، هدیه کند. در تقویم عبری در فاصله این 40 روز، سی
امین روز از این ایام، عید روش هشانا یا سال نو عبری قرار دارد که کلیمیان از
دیرباز با گردهم آمدن در محوطه‌ی کناری استراخاتون از شهرهای مختلف در کنار یکدیگر
جمع می‌شوند و مراسم عبادی سال نو عبری را هم‌گام و همراه با یکدیگر برگزار
می‌کنند.
در دوران قدیم که یهودیان به شغل دوره‌گردی و پیله‌وری در روستاهای این منطقه مشغول
بودند، در طی این ایام در فضای اقامتگاه کنار زیارتگاه ، اسکان پیدا می-کردند و به
خاطر طولانی بودن راه و نبود امکانات برای بازگشت به شهر، سال نو عبری و ایام توبه
را در این اقامتگاه و اتاق‌های تدارک دیده شده در آن، سپری می-کردند و در کنیسای
تاریخی آن، مراسم عبادی خود را اجرا می‌کردند که تا به امروز نیز این رسم و سنت
سالانه به جای باقی مانده است.
طبق برخی روایت‌ها در زمان حمله‌ی تیموریان به ایران و اصفهان، باغ و اقامتگاه سرح
بت آشر، مکانی به عنوان پناه‌گیری کلیمیان اصفهان برای نجات جان و گریز از مهلکه‌ی
تاخت و تازهای تیموریان محسوب می‌شده است.
هر سال در آستانه‌ی «روش هشانا» یا سال نو عبری، کلیمیان از چهار گوشه‌ی ایران به
اقامت و عبادت در این مکان پرداخته و گرد هم می‌آیند و حتی اهالی پیربکران نیز از
این حضور سالیانه استقبال نموده و به دید و بازدید با کلیمیان در سال نو آنها
می‌پردازند.
وجه تسمیه «سارا خاتون» یا «ماما سارا» اشاره به نام سارا یا در اصطلاح «سرح» «
دختر آشر» فرزند یعقوب نبی است که در واقع نوه‌ی حضرت یعقوب محسوب می‌شود.
سِرَح یا سارا در طی 22 سال هجر و دوری حضرت یوسف از یعقوب نبی، به پدر بزرگ خود
بشارت می‌داد که یوسف صدیق زنده است و دعای حضرت یعقوب در حق «سِرَح» باعث شد که او
طعم تلخ مرگ را نچشد و به تعبیری به عمر جاودان دست پیدا کند. مسلمانان و اهالی شهر
پیربکران او را به نام «بی بی سارا» یا «بی بی استر» می‌شناسند و در مواقع گرفتاری
و نیاز با ذکر نام بی بی، کمک و مدد الهی را از پروردگار طلب می‌کنند که این موضوع
نشان می‌دهد زیارتگاه استراخاتون، هم در نزد کلیمیان و هم در نزد سایر پیروان ادیان
الهی، از ارزش و احترام فراوانی برخوردار است.
در سال 1938 میلادی اعضای انجمن کلیمیان اصفهان در این آرامستان باستانی سنگی را
کشف کردند که به زبان عبری روی آن نوشته شده بود «به تاریخ بیست و هشتم ماه آب در
سال 3890 از آفرینش آدم هستیم.» و به واقع قدمت این سنگ که به حدود 500 سال قبل از
میلاد باز می‌گشت، پیشینه‌ی بیش از 2500 ساله‌ی این زیارتگاه باستانی را ثابت
می‌نمود.
این سنگ که در زمستان 1394 توسط سارقین میراث فرهنگی کشور به سرقت رفت بعد از 2 سال
در سال 1396 به همت و پیگیری مسئوولان جامعه و انجمن کلیمیان اصفهان و حمایت نیروی
انتظامی و میراث فرهنگی استان، مجدداً کشف و ضبط گشته و به جامعه کلیمیان اصفهان
بازگردانده شد.
دو قطعه سنگ نوشته‌ی دیگر از این مجموعه زیارتی نیز در مرداد سال 1398 به سرقت رفت
که پس از پیگیری-های مستمر انجمن کلیمیان اصفهان و مشارکت یگان حفاظت میراث فرهنگی
و گردشگری و صنایع دستی استان و نیروی انتظامی فلاورجان در خرداد ماه 1399 کشف و
ضبط گردید و سارقان آن به چنگال قانون افتادند. تا بار دیگر جامعه کلیمیان اصفهان،
شاهد بازگشت سنگ‌های مسروقه از این بنا به جایگاه معنوی و تاریخی خود باشند.
جایگاهی باستانی که در گفته‌ی خاص و عام از «سِرَح» به «سارا» و به نوعی به «استرا
خاتون» یا «ستاره خاتون» ملقب گردید و از آنجا که کلمه ستاره به زبان عبری «استر»
نیز تلفظ می‌شود به استراخاتون مشهور گشت و بیراه نیست اگر گفته شود پس از مقبره‌ی
استر در همدان، آرامستان و زیارتگاه استرا خاتون، معرف دومین استر فرهنگ یهودیان در
ایران کهن است.
