مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
زمستان 1400
تاریخچه
گذرگاه ادیان توحیدی و ارتباط آن با کنیسای تاریخی حَییم
معمولاً تاریخ معاصر جوامع مختلف بشری و ممالک مختلف را در سده‌ی آخر
حیات آن کشورها و یا نهایتاً در یک قرن و نیم گذشته آنها جستجو می کنند،
البته کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست امّا اکثر مورخان، دوران
تاریخ معاصر در ایران را از دهه‌ی 1280 خورشیدی به بعد یعنی از زمان وقوع
انقلاب مشروطه مورد بررسی قرار می دهند.
شرحی مختصر بر زندگینامه احمد قوام السلطنه
احمد قوام، ملقّب به قوام السلطنه، سیاستمدار ایرانی پایان دوران
قاجاریه و سلسلۀ پهلوی اول و دوم بود که پنج دوره نخست وزیر ایران شد. قیام
کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان در سال 1300 خورشیدی و قائله آذربایجان
در سال 1325 در دوران نخست وزیری قوام رخ داد. او در زمان قاجار، لقب
قوامالسلطنه یافت و محمدرضاشاه پهلوی به وی لقب «حضرت اشرف» را اعطا کرد.
(تولد: 13 دیماه 1251 هـ. ش)- (وفات: 28 تیرماه 1334 هـ . ش- تهران)
تفکر و ایده‌ی اولیه نزدیک کردن و وحدت ادیان توحیدی در ایران
احمد قوام السلطنه، همواره تفکر وحدت و دوستی ادیان الهی در ایران را
در سر داشت و مهمترین دلیل این تفکر را میتوان ارتباط تجاری، فرهنگی و
سیاسی که همواره بین دولت‌های ایران و اروپا و بخش‌های عمده‌ای از شبه قارۀ
هند برقرار بود، برشمرد، چون دین رسمی در ایران، اسلام و در قارۀ اروپا
مسیحیّت بود و عده‌ی کثیری نیز در ایران که دین رسمی آنان، کلیمی و زرتشتی
بود و جزو اقلیت‌های مذهبی به‌شمار میآمدند در آن دوران در امور تجاری،
فرهنگی و اجتماعی در ایران، نقش بسزایی ایفا می‌کردند. قاعدتاً بعدها این
نیاز بطور جدی احساس شد که این وحدت رویه بین ادیان الهی در ایران هرچه
سریعتر شکل بگیرد. در اوایل دهه1290 خورشیدی با صلاحدید و مشورت با احمدشاه
قاجار (آخرین پادشاه سلسله قاجاریه)، آرام آرام خیابانی در تهران در حال
شکل گرفتن بود که بعدها به گذرگاه ادیان توحیدی شهرت یافت.
این خیابان از محدودۀ خیابان سردار سپه (که بعدها به سال 1324 خورشیدی) به
خیابان سپه، تغییر نام داد آغاز و تا خیابان شاه (خیابان جمهوری اسلامی
فعلی) به-طول تقریبی 1200 متر امتداد یافت که بعدها با تصمیماتی که در
بلدیه وقت تهران و شهرداری تهران (بعد از انقلاب) اتخاذ شده تا انتهای
خیابان میرزا کوچک خان جنگلی امتداد یافته و تا محدودۀ خیابان چرچیل (نوفل
لوشاتو فعلی و روبروی درب اصلی سفارت روسیه در ایران) پایان پذیرفت.
نقطه عطف تاریخچۀ گذرگاه ادیان توحیدی
در اوایل ماه سپتامبر 1959 میلادی (شهریورماه 1338 خورشیدی)، یک گروه
جهانگرد خارجی که متشکل از 6 نفر از کشورهای اروپایی از جمله انگلستان،
آلمان، ایتالیا، سوئیس، اسپانیا و سوئد بودند، جهت سفر به ایران و بازدید
از جاذبه های توریستی ایران، وارد کشور شدند و در طول سفر از تمام شهرهای
ایران که از لحاظ تاریخی و جهانگردی قابل توجه بودند، بالاخص اصفهان،
کاشان، شیراز، همدان، یزد، تبریز، مشهد و چند شهر دیگر بازدید کردند و در
آخرین مرحله سفرشان راهی تهران شدند. دو تن از افراد با سابقه و آگاه گروه
که از بقیه با تجربه‌تر بودند به نام‌های اَلِکس‌فونسز(Alex Foonses)
اسپانیایی و ریچارد بونز (Richard Boons) انگلیسی همراه
مارتین‌هِنسِن(Martin Hensen) سوئدی که قبلاً به ایران سفر کرده و از تهران
بازدید کرده بودند، قبل از بازگشت به کشورشان، بازدید از جاذبه‌های گردشگری
خیابانی در تهران، به نام خیابان قوام السلطنه را به بقیۀ اعضای گروه
پیشنهاد کردند که مورد استقبال سایر اعضای گروه قرار گرفت و مکان‌ها و
تمامی عبادتگاه‌های مذهبی که در مسیر این خیابان قرار داشت، به خصوص کلیسای
انجیلی مسیحیان و کنیسای تاریخی حَییم کلیمیان و
آتشکده آدریان زرتشتیان،
مورد توجه این گروه جهانگرد اروپایی قرار گرفت. آنان بلافاصله پس از بازگشت
به کشورهایشان و مطرح کردن این مطلب به دولت‌های متبوع خود، باعث ایجاد یک
تغییر شگرف در زمینه صنعت نوین جهانگردی در ایران شدند که بعدها باب افتتاح
جدیدی را در زمینه صنعت توریسم بین ایران و کشورهای خارجی، به‌خصوص کشورهای
اروپایی گشود.
تاریخ مختصری از خیابان میرزا کوچک خان جنگلی در بخش شمالی خیابان 30
تیر
در تاریخ مدوّن بلدیه تهران آمده است که اراضی شمالی خیابان شاه
(جمهوری اسلامی فعلی) تا سالیان متمادی در زمان قاجاریه (حد فاصل خیابان
فردوسی و خیابان حافظ) متعلق به دو قدرت بزرگ سیاسی آن زمان، یعنی
بریتانیای کبیر (انگلستان) و دولت روسیه تزاری (اتحاد جماهیر شوروی سابق)
بوده است. در اوائل دهۀ 1240 خورشیدی، بر سر مالکیت این اراضی، بین سُفرای
انگلستان و روسیه، اختلافات و درگیری‌های شدیدی بروز می‌کند که چندین سال
بطول میانجامد. پس از مدتی با ورود بلدیه تهران به این قائله، بخش جنوبی
این اراضی که قسمتی از آن (بخش غربی) که متعلق به دولت روسیه تزاری بود به
بلدّیه تهران فروخته شده و در نهایت جدال بین دولت‌های انگلستان و روسیه،
پایان میپذیرد. در بخش شمالی خیابان جمهوری (حد فاصل خیابان قوام السلطنه
تا خیابان چرچیل) خیابانی توسط بلدیه وقت ایجاد و ساخته می شود که با نظر
سفیر روسیه به نام خیابان پطر کبیر، یکی از امپراطوران و سلاطین دولت روسیه
تزاری نامگذاری گردید، (به سال 1251 خورشیدی) و در بخش شرقی این اراضی نیز
خیابان دیگری به نام خیابان بریتانیای کبیر ایجاد شد که اراضی روسیه و
انگلستان را به‌طور کامل از یکدیگر جدا میکرد که بعدها به نام خیابان لندن
معروف و در نهایت به نام خیابان بابی ساندز معروف شد. توضیح این که تا سال
1360 (بعد از انقلاب)، نام پطر کبیر بر روی خیابان شمالی امتداد خیابان
قوام السلطنه باقی ماند و پس از آن به نام خیابان میرزا کوچک خان جنگلی
معروف شد.
تاریخچه خیابان قوام السلطنه (سی تیر)
خیابان طویلی که از سمت خیابان سپه (امام خمینی) آغاز می‌شود و تا
تقاطع خیابان جمهوری اسلامی و میرزا کوچک خان جنگلی ادامه دارد، امروزه به
نام خیابان سی تیر (یا خیابان ملل) شهرت دارد و در حقیقت میتوان گفت که
یکی از قدیمیترین خیابانهای پایتخت محسوب می‌شود. در اوایل تأسیس این
خیابان، به دلیل وجود مریضخانه ای که در جنوبی‌ترین بخش آن وجود داشت (که
بعدها به نام بیمارستان سینا شهرت یافت)، به خیابان مریضخانه (در نزد عوام)
شناخته می شد، اما بعدها به دلیل وجود خانۀ قوام السلطنه درآن، این خیابان
به نام قوام السلطنه تغییر نام داد. پس از مدتی در روز 30 تیر سال 1331
شمسی به دستور آیت اله کاشانی، جهت سرنگونی دولت قوام، مردم به خیابانهای
تهران ریختند و همین واقعه تاریخی مبنای تغییر نام این خیابان پس از پیروزی
انقلاب اسلامی گردید. با توجه به اینکه مرحوم آیت اله کاشانی، رهبر مذهبی
قیام سی تیر برعلیه کابینه قوام السلطنه بود و تاریخ درگذشت ایشان 23
اسفندماه 1340 خورشیدی بوده، بعد از گذشت 10 سال از پیروزی انقلاب اسلامی
در تاریخ 23 اسفند ماه سال 1367، به پاسداشت مقام روحانی مرحوم آیت اله
کاشانی طی جلسه‌ای در شهرداری تهران، خیابان قوام السلطنه دقیقاً در بیست و
هفتمین سالگرد درگذشت آن مرحوم، به خیابان سی تیر تغییر نام داد.
تصحیح و اصلاح یک اشتباه در اینترنت و فضای مجازی در مورد مؤسس کنیسای
حَییم کلیمیان
متأسفانه در سالهای اخیر در برخی پایگاههای اینترنتی و سایت های خبری،
نام مؤسس کنیسای حَییم کلیمیان که در واقع یکی از ارکان و مکانهای بسیار
مهم در محدودۀ گذرگاه ادیان توحیدی محسوب می گردد، نام سلیمان حَییم (مؤلف
کتاب لغتنامه یا دیکشنری حَییم) به عنوان فرد تأسیس کنندۀ کنیسای مذکور ذکر
شده است که این موضوع کاملاً خلاف واقع بوده و در حقیقت از موسسان کنیسای
تاریخی حییم، می توان به نام مرحوم اسحاق صدق اشاره کرد که در سال 1292
خورشیدی پس از خروج کلیمیان از محدودۀ بازار قدیم تهران (محلۀ عودلاجان و
سرچال)، اقدام به خرید قطعه زمینی در محدودۀ خیابان قوام السلطنه (سی تیر)
نمود و در واقع کنیسایی که در آن زمین احداث شد، اولین کنیسا و عبادتگاه
مذهبی کلیمیان پس از خروج وکوچ از محله قدیمی کلیمیان در محدودۀ خیابان
سیروس (مصطفی خمینی فعلی) بوده است.
لازم به توضیح می باشد که این کنیسا در حال حاضر به موزه ملی کلیمیان ایران
تبدیل و در تاریخ 23 مهرماه 1384 خورشیدی به شماره 13566 توسط سازمان میراث
فرهنگی به ثبت رسیده است.
اماکن موجود در طول مسیر و محدوده خیابان سی تیر
موزۀ ایران باستان، محدودۀ باغ ملی،
مدرسه علمیۀ مجدالدوله در محدودۀ
بیمارستان سینا، وزارت امور خارجه، هنرستان ماندگار صنعتی تهران (اُرت
ایران و آلمان)، کلیسای انجیلی حضرت پطروس، کنیسای تاریخی حَییم و موزه ملی
کلیمیان ایران (تأسیس به سال 1292خورشیدی توسط مرحوم اسحاق صدق)،
موزۀ
آبگینه و سُفالینه، پاساژ و بازار قدیمی نوبهار در 3 طبقه (تأسیس در اوایل
دهه 1270 خورشیدی توسط مرحوم اسحاق صدق که اولین ساختمان بلند مرتبه تهران
در زمان خود به شمار می رفت)،کلیسای اُرتدکس (حضرت مریم مقدس) در محدوده
خیابان میرزا کوچکخان جنگلی، آتشکده آدریان زرتشتیان، انجمن زرتشتیان
تهران و دبیرستان فیروز بهرام تهران.
پایان سخن
درست است که احمد قوام السلطنه، از خدمتگزاران زمان قاجار و حکومت های
پهلوی اول و دوم بود، اما تفکری ماندگار و شگرف در زمینه اتحاد و وحدت رویه
بین ادیان توحیدی که همانا ایجاد خیابان سی تیر (گذرگاه ادیان) از خود بجای
گذاشت که پس از گذشت یک قرن و اندی همچنان پابرجاست و جزء مهمی از
جاذبه‌های مذهبی و گردشگری و وحدت ادیان الهی در پایتخت کشور کهن ایران
زمین به شمار می‌آید. باشد که نسل‌های آینده با بهره‌گیری از تجارب ذی‌قیمت
نسل فعلی از این گنجینۀ ماندگار تاریخی و مذهبی به‌طور کافی و وافی بهره
برداری درست و شایسته را بنمایند. n
(با تشکر و سپاس فراوان از آقای آلبرت صدق، مسئول کنیسای حَییم و موزه ملی
کلیمیان ایران بابت همکاری صمیمانه ایشان در نگارش این مقاله)
بخش جایگاه تورات مقدس (هخال) کنیسای حئیم کلیمیان .
نمای اصلی بنای کنیسای تاریخی حئیم به همراه ورودی آن .
نمایی از ساختمان موزه ایران باستان در ابتدای خیابان سی تیر (تقاطع خیابان
سپه - امام خمینی) .
حیاط مدرسه علمیه مجد الدوله تهران در محدوده بیمارستان سینا . تاسیس به
سال 1302 شمسی .
کلیسای تاریخی ارامنه
(کلیسای انجیلی پطروس مقدس)
موزه تاریخی ( آبگینه و سفالینه ) در بخش شمالی خیابان سی تیر - پائین تر
از خیابان جمهوری .
کلیسای ارامنه ارتدوکس (مریم مقدس) - واقع در بخش شمالی خیابان سی تیر
(خیابان میرزا کوچک خان جنگلی ) .
آتشکده آدریان ، انجمن زرتشتیان تهران و دبیرستان فیروز بهرام زرتشتیان
تهران واقع در خیابان میرزا کوچک خان جنگلی .
منابع
1-مقاله خیابان سی تیر و گذرگاه ادیان (نوشته الهام مؤدب- شماره 50
نشریه افق بینا
2-خاطرات سیاسی قوام السلطنه (غلامحسین میرزا صالح)
3-احمد قوام السلطنه در آئینه تاریخ(از مشروطه تا 1320 هـ.ش) نوشته فاطمه
تقوی زاده
4-ناگفتههایی از دوران نخستوزیری احمدقوامالسلطنه (دکتر باقر عاقلی)
5-تاریکخانه تاریخ (احمد قوام، جادوگر سیاست ایران) نوشته محمد ناطقی،
الیاس گرجی، مجتبی شهرآبادی
6-در تیررس حادثه (مروری بر زندگی سیاسی قوام السلطنه) نوشته حمید شوکت
7-بولتن آرشیو مرکزی روزنامه اطلاعات (تیرماه 1345 و مهرماه 1347 خورشیدی)
8-از بلدیه تا شهرداری تهران (مهندس محمدرضا حسن بیگی)
9 -https://fa.wikipedia.org
