آرش آبائی
پاییز 1401
به همت سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی، نخستین پیش‌نشست دومین همایش
بین‌المللی «امام رضا(ع) و گفت‌وگوی ادیان» با حضور تولیت آستان قدس رضوی 19 خرداد
1401 برگزار شد.
دکتر احد فرامرز قراملکی، رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در این نشست
گفت: مساله گفت‌وگوی ادیان در ۴۰ سال اخیر مورد توجه جدی بوده و کشور ایران به
عنوان کانون گفت‌وگوی ادیان به شمار می‌رود. امام رضا(ع) نیز اسوه و الگوی
گفت‌وگوی روشمند با ادیان و مذاهب مختلف است؛ از همین رو آستان قدس رضوی بر آن شد
تا نخستین کنگره‌ی جهانی گفت‌وگوی ادیان را در سال ۱۳۹۷ برگزار کند و امروز نیز
شاهد برگزاری نخستین پیش نشست دومین همایش بین‌المللی امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان
در حرم مطهر رضوی هستیم. وی ادامه داد: امروز چهار نشست علمی با موضوعات «بازخوانی
تجربه چهل‌ساله انقلاب اسلامی در زمینه گفتگوی ادیان»، «گفتگوی ادیان در پرتو تحلیل
اندیشه‌های امامین انقلاب»، «اخلاق و روش‌شناسی گفتگوی ادیان» و «گفتگوی ادیان در
سیره رضوی» در این پیش نشست برگزار شد.
آرش آبائی از طرف جامعه‌ی کلیمیان در این مراسم سخنانی با عنوان «گفتگوی ادیان:
زمینه‌ها و فرصت-های اخلاقی» ایراد نمود که خلاصه‌ی آن چنین است:
• بخش یکم) جامعه کلیمیان ایران و گفتگوی ادیان:
یهودیان در ایران بیش از دو هزار سال سابقه‌ی حضور دارند. بر این اساس فرهنگ و
زبان ایشان در هر منطقه‌ای از ایران، با مشخصات مردم آن منطقه منطبق است و به غیر
از اعتقادات دینی، هیچ‌گونه تفاوتی با سایر هموطنان خود ندارند. علاوه بر این، بخش
عمده‌ی باورها و اعتقادات یهودی با اسلام مشترک یا بسیار شبیه است. با در نظر گرفتن
این موارد، وجه غالب زندگی کلیمیان ایرانی، همزیستی مسالمت آمیز و احترام متقابل
بوده است. هرچند در مقاطع زمانی و مکانی محدود، سوءتفاهم‌ها یا سوءتدبیرهایی موجب
تنش و گاه خشونت نیز شده است، اما بطور کلی فضای همزیستی و احترام غلبه داشته است.
در گذشته‌ای نه‌چندان دور، میان جامعه‌ی کلیمیان ایران و جامعه‌ی اکثریت مسلمان،
فقدان گفتگوی بین دینی و فضای سوء تفاهم به طور متقابل یکدیگر را تقویت می‌کردند.
از یک‌سو به علت عدم گفتگو، سوءتفاهم شکل می‌گرفت و از سوی دیگر، به‌خاطر همین
سوءتفاهم، تمایل به گفتگو کمتر می‌شد و این خود بر غلظت سوءتفاهم‌ها و دشمنی‌های
بی‌دلیل می-افزود.
ترس و محافظه‌کاری شدید ایرانیان کلیمی در ترجمه‌ی متون و معرفی آیین و اعتقادات
خود به جامعه‌ی بزرگتر یک عامل این فاصله بود. نیز، شائبه‌ی تبلیغ دینی از سوی
یهودیان و احتمال ورود خدشه به اعتقادات مسلمانان، عامل دیگری بود که مانع نشر آثار
یهودی و متون دینی آنها از سوی جامعه‌ی اکثریت در فضای کشور می‌شد.
خوشبختانه طی سه دهه‌ی اخیر در ایران فضای گفتگوی دینی به طور جدی شکل گرفته و
ارتباطی دوستانه همراه با درک متقابل ایجاد شده است.
نمایندگان جامعه کلیمی ایران در اکثر جلسات گفتگوی ادیان به طور فعال حضور داشته و
تلاش نموده‌اند تا مبانی مشترک دینی خود را با سایر ادیان به ویژه اسلام معرفی
نمایند، موارد مشترکی مانند توحید، نبوت، رستاخیز و آخرت، منجی و مصلح موعود، و از
همه مهم‌تر، نقش دین در ایجاد صلح و جلوگیری از خشونت.
علاوه بر این، برخی نهادهای علمی- دینی در ایران توسط محققان مسلمان، دست به تحقیق،
ترجمه و انتشار آثاری بسیار ارزشمند در حوزه‌ی یهودیت زدند که تاثیر بسیار چشمگیری
بر شناسایی کلیات یهودیت برای مخاطبان مسلمان داشته است. ما معتقدیم که گفتگوی دینی
موجب بالا رفتن سطح مدارا در جامعه و کاهش خشونت‌های دگرستیزانه خواهد شد و قطعا بر
نگاه مسالمت‌جویانه‌ی بین‌المللی نیز تاثیر مثبت خواهد نهاد.
• بخش دوم) دستاوردها و پدیده‌‌های مثبت در گفتگوی بین دینی:
1. شناسایی بی‌شائبه و دست اول از ادیان دیگر: گفتگوی مستقیم با روحانی یا
کارشناس دینی از همان جامعه، دانشی دست‌نخورده و بی‌غرض‌ورزی را به مخاطب منتقل
می‌کند.
2. تاکید بر نقاط مشترک و تقویت فرهنگ مدارا: درک تشابهات میان ادیان موجب نزدیکی
بیشتر پیروان ادیان شده و بسیاری از ریشه‌های دشمنی را رفع خواهد کرد.
3. برداشت و تفسیر سازنده از متون و گزاره‌های دینی: بسیاری از خشونت‌ها و تخریب‌ها
از نگاه غیر رحمانی و دگرستیزانه از برخی از متون و آموزه‌های دینی نشأت می‌گیرد.
در گفتگوی بین‌الادیانی، جهت-گیری به سوی حصول نتایج سازنده است و لذا قرائت مسالمت
جویانه و همگرایانه از دین مورد توجه خواهد بود.
4. تعمیق نگاه درون دینی برای پیروان آن دین: به واسطه‌ی لزوم جستجو و تحقیق برای
معرفی، پاسخگویی و گفتگوی مشترک با دین دیگر، این تعمیق درون دینی ضرورت می‌یابد و
به این ترتیب، از دین خودی نیز شناختی نوین و عمیق حاصل می-گردد. ضمن آن که نگاه به
موارد مشترک همچون جهان‌بینی و الاهیات، از منظری دیگر نیز حاصل می-گردد و
دریچه‌های نوینی را به روی مومنان می‌گشاید.
5. دستیابی به راهکارها و تجربیات مشترک در رفع برخی معضلات فقهی و فرهنگی درون
دینی: با گذشت زمان و پدیدار شدن معضلات و چالش‌های نوین برای پیروان ادیان،
متولیان دینی بنابر شرایط خود، راهکارهایی برای رفع مشکلات ارائه می‌کنند که به
اشتراک‌گذاری این راهکارها و تجربیات فرهنگی، می‌تواند گره‌گشای مسائل مشابه در
ادیان دیگر باشد. (مثلا منع ذبح شرعی یا ختنه در برخی کشورهای اروپایی و موضع مشترک
مسلمانان و یهودیان در برابر آن- یا موضوع جدید گوشت آزمایشگاهی و مسائل مربوط به
حلال بودن آن در دو دین اسلام و یهود)
6. افزایش سرمایه‌ی اجتماعی: گفتگوی بین دینی موجب شده است که بخش‌هایی از جوامع
اقلیت‌های دینی که به‌خاطر نگرانی از سوءتفاهم‌ها و بدبینی‌های جامعه‌ی اکثریت
معمولا منزوی بوده و از مشارکت-های اجتماعی اجتناب می‌کردند، با بهبود فضا و درک
متقابل مسلمانان و پیروان سایر ادیان، به صحنه‌ی فعالیت‌های اجتماعی وارد شوند و به
این طریق، سرمایه‌ی اجتماعی کشور نیز افزایش یابد.
•
بخش سوم) آسیب‌شناسی پژوهش‌ها در زمینه‌ی یهودیت:
به‌طور کلی در دو دهه‌ی اخیر پژوهش‌های آکادمیک و معتبر در حوزه‌ی یهودیت بسیار
گسترده شده است و کتب متعددی در این حوزه از منابع معتبر ترجمه شده است و این موجب
می شود که سوءتفاهم های دینی تا حد زیادی برطرف گردد. اما به لحاظ آسیب‌شناختی، در
این حوزه موارد زیر قابل ذکر است:
1. پیش داوری و موضع‌گیری پیش از پژوهش؛ یا اتخاذ روش جدلی در روند تحقیق.
2. عدم شناخت کامل منابع دست اول حوزه‌ی یهود و اکتفا به منابع دست چندم یا نقل قول
و استفاده از تحقیق‌های غیر معتبر دیگران.
3. عدم توجه به شرایط مکانی و زمانی مطالب مندرج در منابع یهودی و تعمیم نادرست
برخی نمونه‌ها و مصادیق به کل یهودیت یا یهودیان.
4. در مطالعات تطبیقی اسلام و یهود، گاه منابع مورد تحلیل و بررسی، هم‌تراز نیست.
به عنوان مثال، معمولا متن تورات به تنهایی در بخش یهودیت مورد استفاده است، اما در
بخش اسلام، علاوه بر متن قرآن، انواع تفاسیر و کتب فقهی دیگر اسلامی نیز مورد
استفاده قرار می‌گیرد. و یا بالعکس، گاهی یک متن دست چندم و نامعتبر یهودی با قرآن
و متون معتبر اسلامی مقایسه می‌گردد. این نابرابری تراز اعتباری متون، مسلما به صحت
پژوهش خدشه وارد می‌سازد.
5. جایگاه تلمود در فقه یهود برای اکثر محققان ناشناخته است. در حقیقت تورات اساس
شریعت یهود محسوب می شود اما به‌خاطر تحولات تاریخی، شیوه-ی عملی و اجرایی احکام
تورات و برخی تدابیر جهت تداوم آیین یهودی در مجموعه‌ی عظیم تلمود (شامل 63 مجلد
میشنا و 37 رساله‌ی تلمود بابلی) منعکس شده است. نادیده گرفتن این بخش مهم از شریعت
یهود (که به‌خاطر عدم ترجمه به زبان فارسی از دسترس عموم دور مانده است)، بسیاری از
پژوهش‌ها را دچار نقصان یا خطا می‌نماید.
6. ویرایش علمی یا داوری متون پیش از انتشار نیز از مواردی است که غالبا نادیده یا
کم اهمیت شمرده می‌شود. چنانچه متون و پژوهش‌های تخصصی (از جمله در حوزه‌ی یهود) به
دست فردی آشنا با زبان عبری و یا متخصص در فقه و فرهنگ یهودی جهت بررسی سپرده شود،
قطعا ناراستی‌ها و خطاهای آن اصلاح خواهد شد و حاصل آن با اعتبار بالاتر به مخاطب
عرضه خواهد شد.
•
بخش چهارم) زمینه‌های اخلاقی در گفتگوی دینی:
1. درک متقابل و نگاه درون دینی بی‌طرفانه: «اپوخه» (Epoché) واژه‌ای از زبان
یونانی باستان می‌باشد که در کاربرد فلسفی آن، لحظه‌ای نظری را توصیف می‌کند که
تمامی قضاوت‌ها درباره وجود یا هستی جهان خارجی و در نتیجه تمام کنش‌ها در جهان به
حالت تعلیق در می‌آید. این واژه در فارسی «تعلیق»، «بازداشت» و «توقیف» ترجمه
شده‌است. به عبارت دیگر، در پژوهش و گفتگوی بین دینی، بهتر است پیش فرض‌ها و
قضاوت‌های پیشینی را به حال تعلیق درآورد تا بتوان درک خالص و بی‌طرفانه‌ای از فضای
دین دیگر حاصل نمود.
2. درک شرایط زمانی و مکانی: این که بسیاری از گزاره‌های دینی وابستگی به دوران خاص
یا منطقه‌ی جغرافیایی مشخص و جامعه‌ای معین داشته و باید با در نظر گرفتن آن قالب
مورد درک و بررسی قرار گیرد، نکته‌ای مهم است که سوءتفاهم‌ها را کاهش می‌دهد.
3. احترام به مقدسات و باورها: پیروان هر دین با دلایل تاریخی یا فرهنگی و براساس
آیین دینی خود، نمادها و باورهایی را مقدس می‌شمارند که چه بسا در نگاه غیرمومنان
به آن دین، اموری عادی و غیرمقدس جلوه کند. احترام به هر آنچه که پیروان یک دین
مقدس می‌شمارند، لازمه‌ی اخلاق گفتگوی دینی است.
4. گرایش به سازنده بودن گفتگوها و دوری از مباحثات جدلی و تدافعی: هدف گفتگوی
دینی، دستیابی به نتیجه‌ی مسالمت‌آمیز و کاربردی برای نزدیکی هر چه بیشتر پیروان
ادیان است. دامن زدن به شبهات و اختلافات و یا اتخاذ موضع تدافعی و انحصارگرایانه،
مسیر گفتگو را با مانع مواجه خواهد نمود.
5. توجه به اصالت منبع و مرجع دینی در گفتگوها و پرهیز از دخیل کردن منابع حاشیه‌ای
و فرعی یا شایعه‌های بی‌اساس اجتماعی و سیاسی: یکی از شاخصه‌های غیراخلاقی در
گفتگوی دینی، نادیده گرفتن منابع اصیل و استناد به گفته‌ها و شایعات روزمره یا
نوشته‌های نامعتبر است. امروزه به لحاظ ارتباطات گسترده، دستیابی به منبع یا
شخصیت-های معتبر هر دین کاملا میسر است و از آن طریق می‌توان واقعیات ادیان را به
دور از جنجال و احساسات گذرا دریافت نمود.
• بخش پنجم) ظرفیت‌های یهودیت در گفتگوی دینی:
یهودیت به عنوان قدیمی‌ترین دین ابراهیمی، دارای عناصر مشترک متعدد با سایر
ادیان ابرهیمی و غیرابراهیمی است، از جمله: توحید، وحی، نبوت، شریعت و آخرت. نیز
بسیاری از آموزه‌های اخلاقی و عرفانی جزو موارد اشتراک و قابل بررسی در گفتگوی دینی
است.
سایر موارد قابل مطالعه‌ی تطبیقی و محوریت جهت گفتگو به‌طور فهرست‌وار به شرح زیر
است:
1. تاریخ دینی
2. سیر تحولات شریعت و بسط و تعدیل فقه
3. متون و اسناد مربوط به مناظرات و گفتگوهای بین-دینی
4. تجربیات میدانی در حوزه‌ی فرهنگ و دین اقلیت‌ها در جوامع اکثریت با دین متفاوت
5. آسیب شناسی باورهای خرافی و انحراف از ارزش-های دینی
6. روش‌های تفسیری و روایی از متون مقدس
7. آموزش دینی و رویکردهای نوین
8. رابطه‌ی علم و دین و نگاه فقهی و الاهیاتی به پیشرفت‌های نوین علمی
9. تاثیر بلایای طبیعی (مانند کرونا) بر دین و نحوه مواجهه‌ی متولیان دین با آن. n
