مهندس آرش آبائی
پاییز 98
بحیا
بن یوسف ابن پاقودا[1]، عارف و فیلسوف یهودی-اسپانیایی (متوفای 1161میلادی) در
منطقهی مسلماننشینِ منطقه بزرگ ساراگوسا (سَرَقُسطَه) در اسپانیای اسلامی زندگی
میکرد. از وی که دیّان، یا قاضی محاکم شرعی یهود بود، کتابی اخلاقی ـ عرفانی با
عنوان «الهدایه الی فرائض القلوب» برجای مانده که آراء فلسفی و عرفانی خود را در آن
بیان کرده است. این کتاب در سال 1140 م. به عربی تالیف و در فاصله سالهای
1150-1161م. توسط یهودا بن تبّون با عنوان «تُورَت حُووُت هَلِواووُت»[2] (هدایت به
سوی وظايف قلبها) به عبری ترجمه شد و مورد استقبال گستردهی جامعهی یهودیان قرار
گرفت و مهمترین و پرخوانندهترین کتاب در ادبیات یهودی قرون وسطی شد. ترجمه عبری
این کتاب، تأثیر عمیقی بر ادبیات زاهدانهی یهودیان نسلهای بعدی گذاشت. این اثر که
نخستين بيان نظام‌مند اخلاقيات يهودي را ارائه مي‌كند مشتمل بر مقدمه و 10 فصل با
عنوانهای زیر است:
باب اول: اخلاص توحید خداوند عزّوجلّ.
باب دوم: عبرت گرفتن از خلایق و فضل خداوند بر آنان.
باب سوم: التزام به اطاعت خداوند.
باب چهارم: توکل بر خداوند عزّوجلّ.
باب پنجم: اخلاص عمل برای خداوند و تحفظ از ریا.
باب ششم: تواضع و خشوع در برابر خداوند.
باب هفتم: توبه و حدود و توابع آن.
باب هشتم: محاسبهی انسان مر نفس خویش را از برای خداوند.
باب نهم: زهد و نتایجی که از آن بهدست می‌آید.
باب دهم: محبت خداوند عزّوجلّ و درجات آن.
بحیا بن یوسف ابن پاقودا اندلسی در مقدمهی کتاب وظایف قلبها، وظایف یا فرایض هر
فرد مومن را به دو گروه فرایض جوارحی (علم ظاهر) و فرایض قلبی (علم باطن) تقسیم
میکند. آنگاه با تاکید بر خلاء معنوی موجود در جامعهی یهود در زمان خود، از
التزام تقلیدی به رعایت ظواهر احکام شرعی و عبادات واجب، انتقاد مینماید و تعقل و
تفکر دربارهی نیتی که در پس هر عمل شرعی و عبادی نهفته است را بر هر فرد عاقل و
بالغ واجب میشمارد. زیرا عقل، تورات و سنت حاخامی در توافقند که حقیقت عبادات
وابسته به نیتی است که در آن است. به عبارت دیگر از دیدگاه بحیا، عمل صحیح به فرایض
جوارح (احکام ظاهری) بدون عمل به فرایض قلبی که همان فرایض باطنی و عقلانی هستند،
غیر ممکن است[3].
ابن پاقودا ده فصل کتابش دربارهی وظایف قلبی را ده دروازهای میداند که هر فرد
یهودی باید از آنها گذر کند (به رعایت آنها بپردازد) تا به کمال معنوی دست یابد.
فارغ از ارزش آکادمیک و تاریخی این اثر، اکنون پس از گذشت حدود 9 سده از تالیف آن،
بار دیگر این کتاب از
همان جایگاهی که منجر به خلق آن شد، واجد ارزش شده است، و آن غلبهی فقه و مناسک
ظاهری بر معنا و باطن دین است. در دوران ما چه بسیار کسان که در تلاشند فقط «ظاهر»
را مقبول جامعه جلوه دهند، هر چند آن ظاهر فاقد باطنی هماهنگ و گاه حتی با نیتی
خلاف وظایف جوارحی باشد. آموزهی بحیا میتواند مخاطب امروزی را نیز فارغ از نوع
باورهای دینیاش، متوجه دو عنصر اساسی اخلاق – این گمشدهی عصر ما- و معنا – گوهر
دین- نماید.
این کتاب با تحقیق و ترجمهی آرش آبائی و دکتر حسین علی‌جعفری (از دو زبان عربی و
عبری) با عنوان «وظایف قلبها؛ بحیا بن یوسف ابن پاقودا اندلسی؛ تصحیح ابراهیم سالم
بن بنیامین یهودا» توسط انتشارات حکمت و عرفان در مهرماه ۱۳۹8 منتشر شده است. n
[1] בחיי בן יוסף אבן פקודה
[2] חובות הלבבות
[3] دکتر فاطمه لاجوردی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 11
