آتوسا آرمین
مترجم
زمستان 98
نوربرت الیاس معمار نظریات اجتماعی نوین
شکوفایی نظریات اجتماعی مدرن از بطن جامعه شناسی کلاسیک و در هم شکستن واژگان صلب و
ایستای علوم اجتماعی را می‌توان مدیون تلاش این جامعه‌شناس شهیر آلمانی- بریتانیایی
دانست. در این مطلب بر آنیم که به نگاهی کوتاه بر زندگی و آثار او داشته باشیم.
نوربرت الیاس Norbert Elias 22 ژوئن 1897 در شهر برسلاو کشور آلمان که امروز بخشی
از خاک لهستان به شمار می‌رود به‌دنیا آمد. در سال 1915 میلادی پس از کسب دیپلم
دبیرستان داوطلب شرکت در جنگ شد و به جبهه شرقی و چندی بعد جبهه غرب اعزام شد. در
پی بروز حملات عصبی در سال 1917 به پشت جبهه منتقل شد و تا پایان جنگ در سال 1918
به خدمت خود در بیمارستان نظامی ادامه داد. در همان سال به تحصیل همزمان رشته‌های
پزشکی، فلسفه و روانشناسی در دانشگاه شهر زادگاهش مشغول شد و همچنین با عنوان
دانشجوی مهمان دانشگاه هایدلبرگ در سال‌های 1919 و 20 در جلسات کارل جاسپرز1 شرکت
می‌جست. هرمان پدر نوربرت تاجری موفق در صنعت نساجی بود که در رکود اقتصادی سال‌های
پس از جنگ اول جهانی ورشکسته شد، با حذف حمایت مالی پدر نوربرت علیرغم آنکه دوره
نظری پزشکی را با رتبه خوب گذرانده بود، ناچار به چشم‌پوشی از ادامه تحصیل در این
رشته شد. در سال 1922 با سمت مدیر صادرات یک کارخانه تولیدات صنعتی مشغول به کار و
در 1924 موفق به کسب دکترای فلسفه با ارائه پایان نامه «فردیت و باورها» (Idea &
Individual) شد. با انتخاب این موضوع با تشویق استاد راهنمایش ریچارد هونگیسوالد2
او امیدوار بود که بتواند مکتب نئوکانتی در فلسفه را از منظر جامعه‌شناسانه بررسی
کند ولی تضارب آرای او با استاد که از پیروان پرو پاقرص نئوکانتیسم بود وی را
سرخورده و یک سر به سوی مطالعه در جامعه‌شناسی فارغ از فلسفه هدایت کرد.
در طول اقامت در برسلاو تا سال 1925 او به جمعیت آبی- سفید پیوست، انجمن جوانان
یهودی آلمان، و آنجا با اریک فروم3، گرشوم شالوم4، لئواشتراوس5 و لئولوونتال6 آشنا
شد و به تبادل نظر پرداخت. بین سال‌های 1925 تا 1933 به تدریس جامعه‌شناسی در
دانشگاه‌های هایدلبرگ و فرانکفورت پرداخت. پیوستن او به هیئت علمی دانشگاه
فرانکفورت به دعوت کارل مانهایم7 و با سمت دستیاری ارشد وی صورت گرفت. فعالیت
انستیتوی جامعه‌شناسی فرانکفورت با قدرت گرفتن حزب نازی متوقف شد و رساله الیاس با
عنوان جامعه درباریان8 جهت احراز کرسی استادی تا سال 1969 منتشر نشد. او در سال
1933 به فرانسه گریخت اما والدین سالخورده‌اش در آلمان ماندند و در جریان جنگ دوم
جهانی جان سپردند.
طی دو سال زندگی در پاریس او با کمک بورسیه تحصیلی آمستردام استونفوندAmterdam
Steunfonds و راه‌اندازی کارگاه ساخت اسباب‌بازی چوبی گذران زندگی می‌کرد و به
مطالعاتش به عنوان پژوهشگر مستقل ادامه داد. سال 1935 به انگلستان مهاجرت کرد و این
نقل مکان آغاز کار و تحقیق او بر روی اثر ماندگارش کتاب فرآیند تمدن‌زایی شد. او
این کتاب را بین سال‌های 1934 تا 1939 در موزه بریتانیا و با حمایت مالی جمعیت
حمایت از پناهندگان یهودی نوشت که به تعبیر خود وی نقدی بود بر روانشناسی مسلط بر
مطالعات و تحقیقات دانشگاهی آن سال‌ها. اندیشه‌های وی چندان غریب به نظر آمد که تا
سال 1954 در هیچ دانشگاهی کرسی استادی را دریافت نکرد. سال 1939 در زندگی شخصی او
نیز اهمیت دارد چون بار دیگر با همکار و همفکرش مانهایم که اینک با سمت دستیار ارشد
پژوهش در مدرسه اقتصاد لندن مشغول به کار بود برخورد کرد. هنگامی که در سال 1940
انگلستان خود را در معرض خطر حمله زمینی نیروهای آلمان دید آلمانی‌های مقیم این
کشور را با احتمال همکاری با نیروی متخاصم دستگیر و در جزیره آدمIsle of Man
زندانی کرد و الیاس هم در بین این دستگیرشدگان بود. او در طی مدت 8 ماهه حبس چندین
رساله سیاسی و نمایشنامه سرود ژاکوب بینوا 9 را نوشت. پس از آزادی در 1941 با
بازگشت به کمبریج در همکاری با ارتش بریتانیا به شناسایی عوامل نازی در میان اسرای
آلمانی پرداخت که مقاله فروپاشی تمدن10 حاصل آن دوران است. او در کنار تحقیق و
نگارش به تدریس جامعه‌شناسی، روانشناسی، اقتصاد و روانشناسی اقتصادی در دانشگاه
لیسست University of Leicester اشتغال داشت. یکی از برجسته‌ترین فعالیت‌های الیاس
ابداع و پایه‌گذاری روش گروه درمانی در روانکاوی به همراه زیگموند فوگس11بود. 1952
به شهروندی بریتانیا درآمد و 1954 کرسی دانشیاری دانشگاه لیسستر به او محول شد. بین
سال‌های 1962 تا 64 هم به تدریس جامعه‌شناسی در دانشگاه غنا، شهر آکرا اشتغال داشت.
مابقی عمر او به تدریس در دانشگاه‌های مختلف آلمان و هلند سپری شد. سال‌های پایانی
عمر در آمستردام سکنی گزید و در اول اوت 1990 در این شهر بدرود حیات گفت.
جوایز
همانطور که گفته شد انتشار کتاب فرآیند تمدن‌زایی شهرت زیادی برای مولفش به
ارمغان آورد. دانشگاه بیلفلد آلمان که الیاس بین سال‌های 1978 -1984 در آن به تحقیق
و تدریس اشتغال داشت دکتری افتخاری را به وی اعطا کرد و همچنین اولین کسی بود که
جایزه تئودور آدورنو (1977) و جایزه اروپایی آمالفی در جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی
(1987) را به‌دست آورد. سال 1986 جمهوری فدرال آلمان جایزه گراس وردنسکروتز را به
وی اهدا کرد و در نودمین سالروز تولدش ملکه هلند نشان شوالیهThe Order of
Orange-Nassau را به پاس خدمات چشمگیرش به علوم جامعه‌شناسی به وی هدیه کرد. سال
1990 هم جایزه ایتالیاییNonino به عنوان دانشمند برجسته عصر ما Maestro del Nostro
Tempo به وی تعلق گرفت.
آثار
الیاس با تمرکز برشناسایی ارتباط بین قدرت، رفتار، عواطف و آگاهی در گذر زمان
مبانی جامعه‌شناسی استعاری را بنیان نهاد. به سبب شرایط تاریخی زمان او اهمیت آثارش
تا دهه 1970 مشخص نشده بود و در این زمان بود که باز نشر آثارش به زبان اصلی
(آلمانی) و ترجمه به انگلیسی او را در قامت تاثیرگذارترین جامعه‌شناس قرن معرفی
کرد. دانشگاه دوبلین در دهه اول قرن 21 کارهای الیاس را بازبینی، ویرایش و در 18
جلد باز نشر کرده است که هر کدام به نوبه خود و از منظر موضوع طرح شده دارای اهمیت
بسیار است. اینجا به نگاه کوتاهی به معروفترین این آثار بسنده می کنیم.
فرآیند تمدن زایی
این کتاب از تاثیرگذارترین مراجع جامعه‌شناسی و برجسته‌ترین اثر الیاس است. این
کتاب در دو جلد و به زبان آلمانی در سال 1939 منتشر شد که به علت تقارن با شروع جنگ
جهانی دوم جهانی مورد توجه درخور قرار نگرفت ولی باز نشر و ترجمه آن به زبان
انگلیسی در سال 1969 اهمیت آن را در طرح مبانی جامعه‌شناسی مدرن مشخص کرد. این کتاب
به بررسی تاریخ اروپا بین سال‌های 800 تا 1900 میلادی به صورت منظم و قاعده‌مند
می‌پردازد. جلد اول این کتاب تاریخ طریقت12 ردپای شکل‌گیری عادات و نهادهای اخلاقی
را در تاریخ اروپا دنبال کرده و نقش مذهب، قومیت، ملیت، طبقه اجتماعی، آموزش و
مهارت‌های حرفه‌ای را در قالب‌ریزی بدنه جامعه‌شناسی وا می‌کاود. خویشتن‌داری13
مورد نظر الیاس از منظر جامعه‌شناسی قابل قیاس با تعریف فرا من14توسط فروید در
روانکاوی مدرن است. جلد دوم کتاب با عنوان شکل‌گیری دولت و تمدن15به علل ایجابی این
فرآیند پرداخته و نقش آن را در پیدایش حکومت‌های مرکزی مقتدر و شکل‌گیری و تمایز
یافتن ارتباطات اجتماعی توضیح داده است.n
پانوشت ها
1-Karl Theodor Jaspers فیلسوف و روانکاو آلمانی- سوییسی
2-Richard Honigswald فیلسوف یهودی شهیر آلمانی و از بنیانگذاران مکتب
نوکانتی NeoKantianism
3-Eric Fromm روانشناس اجتماعی، روانکاو، جامعه‌شناس یهودی آلمانی- آمریکایی.
از بنیانگذاران مکتب فرانکفورت
4-Leo Strauss فیلسوف سیاسی یهودی آلمانی-آمریکایی
5-Leo Lowenthal جامعه‌شناس آلمانی یهودی تبار
6-Gershom Shalom فیلسوف و تاریخ‌شناس آلمانی- اسراییلی. کابالا پژوه مشهور
7-Karl Manheim جامعه‌شناس اتریشی - مجار یهودی. او را پدر جامعه‌شناسی
کلاسیک می‌شناسند.
8-The Court Society رساله دکتری نوربرت الیاس که بررسی مناسبات دربار فرانسه
در زمان لویی چهاردهم پرداخته است.
9-The Ballad of Poor Jacob موسیقی این نمایشنامه را هانس گال سروده است. این
اثر در سال 1987 منتشر شد.
10-Breakdown of Civilization
11-Zigmund Foulks روانشناس و روانکاو یهودی‌الاصل آلمانی بریتانیایی
12-History of manners
13-Self Restraint
14-Super ego
15-State Formation and Civilization
منابع
1. Adrian Jitschin Family background of Norbert Elias 2013
2. www. national archives.gov.uk
