مرجان یشایایی
روزنامه نگار
آبان 95
انتشار
کتاب «محله کلیمیان تهران» به قلم دکتر ناصر تکمیل همایون و به همت دفتر
پژوهش‌های فرهنگی رویداد مبارکی است. این کتاب دفتر پنجم از مجموعه کتاب‌های
تهران‌پژوهی است که به شمارگان هزار نسخه و در چاپ اول در سال 1395 چاپ شده است و
به ریشه‌های تاریخی و سیر زندگی در قدیمی‌ترین و نخستین محل سکنای کلیمیان تهرانی
در منطقه‌ای در جنوب تهران معروف به عودلاجان می‌پردازد.
گفتم انتشار کتاب رویداد مبارکی است، زیرا گذشته از آنکه هر کتابی نوید خبری خوش در
عرصه دوستداران دانایی است، این کتاب شاید برای نخستین بار در چندین سال گذشته
ریشه‌های ایجاد محلهای به نام محله کلیمیان را با نگاه به وضعیت کنونی این محل
واکاوی کرده است.
محله چگونه جایی بوده است؟
کتاب از ابتدا با بررسی ریشه‌های تاریخی پاگرفتن محله عودلاجان می‌پردازد و بعد از
فرازی کوتاه (دکتر تکمیل همایون مفصل درباره محله عودلاجان در دفتر دیگری در مجموعه
تهران‌پژوهی پرداخته است.) به سراغ منطقه‌ای می‌رود که هرچند در زمان نادر هم
پذیرای جمعیتی از یهودیان بوده است، اما از نخستین سال‌هایی که حکومت قاجار تهران
را پایتخت خود قرار داد به‌تدریج محل سکنای یهودیانی شد که از مناطق مختلف ایران رو
به سوی محله آوردند، هرچند باتوجه به آنچه در کتاب آمده است، سال‌های دقیق این
مهاجرت و سکنی‌گزینی تدریجی را نمی‌توان حدس زد.
از نقل‌قول‌های نویسنده از قول برخی منابع و حتی شاهدانی که هنوز می‌توانند وضعیت
یهودیان تهرانی ساکن محله را در سال‌های ابتدای سلطنت پهلوی دوم توصیف کنند، مشخص
است که یهودیان تا سال‌های اول سلطنت محمدرضا شاه، به عبارت دیگر در زمانی که هنوز
مدرنیه در مفهوم ایرانی آن راه خود را به کشور ما نگشوده بود، در فقر و فلاکتی
ویرانگر زیست می‌کردند و عدم بهداشت و بیماری درمیانشان غوغا می‌کرده است. من که
خود تباری ریشه‌دار از یهودیان تهران دارم می‌توانم گواهی بدهم که بر کمتر صورتی از
ساکنان قدیمی محله بود که جای مهر سالک پیدا نمی‌شد. اگرچه محله کلیمیان که بسیاری
آن را به سرچال، میدانی در وسط این محله که محل ریختن فضولات و زباله و کثافات بود
نیز می‌شناسند، محلهای پرادبار بوده است، اما نویسنده در ابتــدای کلام بزرگترین
تفاوت آن با محلهای سکنای یهودیان اروپایی به‌نام گتو را به‌روشنی شرح داده است.
مهم‌ترین عامل گرد آمدن یهودیان اروپایی درگتوها، محلاتی خاص اسکان این افراد،
«اجبار» بوده است. یهودیان اروپایی مگر با رعایت مقررات خاصی مانند ساعت‌های
عبورومرور حق تردد به بیرون از گتو را نداشته‌اند و مساحت گتوها را نیز نمی‌شده
وسعت داد، اما واقعیت آن است که با وجود زندگی بسیار فقیرانه یهودیان تهرانی محله
در پیش از شکوفایی زندگی امروزی در کشور، هیچ قانون نوشته یا نانوشته‌ای آنها را
وادار به سکونت در آن مکان نمی‌کرده و همچنین محدودیتی برای تردد آنها به داخل یا
خارج از محله وجود نداشته است.
کتاب به بررسی دقیق وضعیت جغرافیایی محله کلیمیان در تهران پرداخته است که در بین
خیابان سیروس آن زمان و مولوی و پامنار محصور بوده است. از نمایی کلی‌تر این
مکان‌گزینی همان چیزی را به ذهن متبادر می‌کند که در اغلب محلهای سکنای یهودیان در
ایران در سال‌ها و حتی قرن‌های گذشته و تا امروز هم می‌توان آنرا مشاهده کرد و آن
درهم‌تنیدگی زندگی و همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان ایرانی با یکدیگر
بوده، کشوری که براساس شواهد تاریخی و برخی نشانه‌های اسطوره‌ای قدیمی‌ترین زیستگاه
این قوم بعد از سرزمین مقدس شناخته می‌شده است.
جمعیت و مشاغل
نویسنده در فصل دوم به جمعیت و مشاغل محله کلیمیان پرداخته است. در واقع آماری
که از جمعیت یهودیان محله تهران در سال‌های ابتدای ایجاد محله بیشتر از قول منابع
غیررسمی مانند امنون نتصر یا کتب خاطرات یا یادداشت‌های شخصی مانند نوشته‌های جعفر
شهری آورده شده، اما مشخص است که به‌خصوص بعد از سال‌های اول سلطنت پهلوی دوم و با
بهبود وضعیت زندگی مردم درکل، یهودیان به‌تدریج از محله نقل مکان کرده‌اند. مشاغل
یهودیان ساکن محله بیشتر از مشاغل پست آن زمان بوده است که البته استثناهایی چون
طبابت و داروسازی هم در بین آنها دیده می‌شده است. و باز هم ذکری از بیمارستان دکتر
سپیر، تاسیس 1321 ، که از مراکز مهم خدمات‌رسانی آن روز به حساب می‌آمده است.
فصل سوم، نظام حکومتی قاجار و کلیمیان تهران
فصل سوم نگاهی دارد به وضعیت یهودیان پیش از قاجار و طی سلطنت این سلسله که گاه با
فراز و فرودها و فشارهایی هم همراه بوده است.به‌نظر می‌رسد که یهودیان هرچند در
زمان قاجار در فقر زندگی کرده و مجبور به پرداخت جزیه بودند، اما در مجموع روابط
آنها با دربار و دولت در تعادل بوده است. در کتاب تاریخ یهودیان ایران به قلم حبیب
لوی که بسیاری از ارجاعات این فصل و فصل‌های دیگر کتاب به آن بازمی‌گردد، نام برخی
کودکان حرم شاهی که مادران یهودی داشته‌اند آورده شده است.
بخشی از فصل سوم به واقعه مهم انقلاب مشروطیت و اثر و نحوه شرکت یهودیان، ازجمله
سخنرانی سید جمال‌الدین واعظ در کنیسای حاداش که هنوز هم دایر است اشاره دارد. از
محتوای این فصل چنین برمی‌آید که کلیمیان درمجموع با انقلاب مشروطه همراه بوده‌اند.
فصل چهارم، همزیستی اجتماعی در محله کلیمیان تهران نگاهی بر روابط اجتماعی بین
مسلمانان و یهودیان و زندگی مسالمت‌آمیز آنان پرداخته است و مواردی را درباره این
همزیستی ذکر کرده است. ازجمله اینکه یهودیان در ایام عزاداری عاشورا مشکی
می‌پوشیده‌اند و سعی می‌کردند حرمت مراسم اسلام را در محله زیست خود نگه دارند.
برای آوردن شاهد در این بخش علاوه بر کتاب‌های تاریخی در این فصل و فصل‌های دیگر
کتاب دکتر تکمیل همایون با هارون یشایایی مصاحبه کرده است که روزگاری ساکن محله و
رئیس انجمن کلیمیان بوده است و امروز در مطبوعات قلم می‌زند و از قصه‌هایی هم که وی
در باب مردم محله کلیمیان می‌نویسد نمونه‌هایی آورده است. به هر حال نویسنده در این
بخش تلاش داشته است تا طرح کلی از روابط مسالمت‌آمیز بین یهودیان و مسلمانان را
ارائه دهد که گاه به‌واسطه برخی رویدادها به‌تیرگی می‌گراییده است. در این بخش برخی
وقایع تلخی که گاه منجر به خونریزی هم می‌شده همراه با گزارش نظمیه تهران آورده شده
است.
فصل پنجم، دیانت و فرهنگ کلیمیان تهران بررسی کوتاهی از وضعیت دیانت و کنیساهای
محله ارائه داده است. برخی از این کنیساها مانند کنیسای عزرایعقوب و حاداش با کمک
خیرین جامعه یهودی و سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده است و بازدیدکنندگان زیادی از
آن بازدید می‌کنند. در این فصل چند صفحه‌ای به مکتب‌خانه‌های یهودی قدیم که ملایان
سنتی در آنجاها تدریس می‌کرده‌اند و نیز مدارس آلیانس که اولین بار به همت موسسه
آلیانس فرانسه یهودیان را با آموزش و پرورش نوین آشنا کردند اختصاص یافته است.
فصل پنجم، موقعیت محله پس از مشروطیت این فصل به‌نسبت از سایر فصل‌ها مفصل‌تر است و
به موقعیت یهودیان محله بعد از انقلاب مشروطه پرداخته است. از شواهدی که نویسنده از
قول منابع گوناگون آورده است، اینطور به‌نظر می‌رسد که یهودیان در مجموع با انقلاب
مشروطه همراه بوده‌اند، به‌خصوص اینکه محل رویدادهای انقلاب در میدان بهارستان
کنونی با محل سکنای آنان نزدیک بوده است و یهودیان توانستند با تحولاتی که انقلاب
مشروطه با خود آورده بود، زندگی بهتری پیدا کنند. مدارس آلیانس فعال شد و زمینه‌ساز
تحصیل دختران و پسران یهودی و ترویج زبان فرانسه و اصول زندگی سالم‌تر و بهداشت در
میان آنان را فراهم آورد. از جمله وقایع بسیار مهمی که در این فصل به آن توجه خاصی
شده است، اعدام مسیو حییم (شوئیل یحزقیل)، نماینده ترقی‌خواه و خوش‌فکر کلیمیان در
دوره پنجم مجلس شورای ملی است که با اتهام دست داشتن در کودتایی علیه رضا خان در
سال 1310 انجام گرفت.
بعد از آن، چند صفحه‌ای هم به موقعیت یهودیان در عصر پهلوی پرداخته شده است.
نویسنده در بخشی به‌نام سخن پایانی تلاش کرده موقعیت اجتماعی و فرهنگی یهودیان
تهرانی در بیش از 2 قرن اخیر را با استفاده از محتوای فصل‌های پیشین جمع‌بندی کند.
در پایان منابع و مآخذی که دکتر تکمیل همایون با استفاده از آنها کتاب خود را تکمیل
کرده است، می‌تواند راهنمای خوبی برای مطالعات بعدی باشد.
