نسترن جاذب
زمستان 99
یهودیان
همدان به یهودیانی گفته می‌شود که از حدود سال ۵۸۶ پیش از میلاد به بعد،
یعنی پس از تسخیر بیت المقدس به دست بخت النصر، وارد شهر همدان شدند و از
آن زمان به بعد در این شهر ماندگار گردیدند. یهودیان همدان بخاطر تراکم
جمعیت دارای مدارس مذهبی، کنیسه‌ها و راسته‌ای به نام خود در بازار شهر
بودند.
طی گذشت زمان علی‌رغم بعضی از مهاجرت‌های یهودیان از شهرها و استان‌های
مجاور به داخل شهر همدان، تعداد یهودیان این شهر، همواره رو به کاهش گذاشته
است. با کاهش جمعیت یهودیان تنها یکی از محل‌های عبادت آنان به نام
آرامگاه استر و مردخای در همدان برجای مانده است که از جمله مکان‌های
تاریخی این شهر به‌شمار می‌رود و سالیانه صدها جهانگرد از آن دیدن می‌کنند.
آرامگاه استر و مردخای در همدان
آرامگاه استر و مردخای در همدان جزء مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان
ایران و جهان است. علاوه بر یهودیان، سایر هموطنان نیز از این مکان مقدس
دیدار می‌کنند. مقبره استر و مردخای جزء آثار میراث فرهنگی ایران ثبت شده
است. وجود این زیارتگاه، عامل مهمی در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودی
در همدان بوده است.
سواداکثر کلیمیان همدان فاقد سواد فارسی بودند و سواد آن‌ها به سواد عبری
محدود می‌شد. یعنی اگر مطلبی را می‌خواستند بنویسند به خط عبری و زبان
فارسی می‌نوشتند یعنی حروف آن را با فارسی تطبیق می‌دادند و می‌نوشتند.
هم‌اکنون در بعضی از کنیساها کتاب‌هایی مذهبی- مانند ترجمه متون مقدس-
موجود است که به خط عبری فارسی (فارسیهود) نگاشته شده‌است. کلیمیان همدان
زبان عبری را معمولاً در کنیساها یا مکتب‌خانه‌هایی که در آن زبان عبری
تدریس می‌شد، فرا می‌گرفتند. پس از مدتی از فعالیت مکتب‌خانه، در محلی به
نام «گَن یلادیم» که امروزه مهدکودک نامیده می‌شود به کودکان و نوجوانان
عبری یاد داده می‌شد.
پس از مدت‌ها مدرسه آلیانس بعد از تهران، در همدان نیز تأسیس شد. تا قبل از
تأسیس مدرسه آلیانس، کلیمیان همدان از نظر امنیت و امکانات مادی و معنوی
وضع خوبی نداشتند. علی‌خان ظهیرالدوله حاکم همدان (داماد ناصرالدین شاه) در
خاطرات خود در مورد تأسیس مدرسه آلیانس همدان در همدان چنین می‌گوید:
«جمعه دو ساعت به ظهر مانده به مدرسه آلیانس دعوت داشتم، رفتم، این مدرسه
مکان مخصوصی برای این کار ندارد، دو سه خانه کوچک را اجاره کرده به توی هم
راه باز کرده‌اند. ۴۰۰ پسر و ۸۰ دختر شاگرد دارند. بیشتر شاگردها یهودی
هستند (چون خود شرکت آلیانس یهودی است) سه نفر رئیس و معلم دارند که فرنگی
و فرانسوی هستند، ولی با مذهب یهودند. جِدّی دارند که بچه‌های پنج شش ساله
را فرانسه بیاموزند و هم آموخته‌اند، از این عده شاگرد از کوچک تا بزرگ
هیچ‌کدام نیستند که زبان فرانسه را خوب حرف نزنند. بعضی‌ها به کلی زبان
فارسی و تلفظ فارسی یادشان رفته‌است و فرانسه خوب می‌دانند. معلمین نقش
بزرگی نشان دادند که در این نقاط ما مدرسه داریم. در غالب جاها به جز ممالک
متمدنه مدرسه دارند. رئیس می‌گفت عدد شاگرددهی ما در تمام دنیا چهل و پنج
هزار نفر است …».
ظهیرالدوله مجدداً در خاطره دیگری چنین می‌گوید:
مدرسه آلیانس همدان تا جایی پیش رفت که بهترین آموزگاران و دبیران را در
اختیار داشت و در مسابقات درسی که هر ساله در همدان برگزار می‌گردید، نفرات
اول یا دوم و سوم همواره از مدرسه آلیانس بودند و در مسابقات ورزشی نیز
مقام‌هایی را نصیب خود می‌کردند. مدرسه آلیانس همدان تا یک سال بعد از
انقلاب اسلامی پابرجا بود ولی به علت مهاجرت عده زیادی از کلیمیان همدان به
تهران و گاه خارج از کشور، منحل و نام آن تغییر یافت و بعداً به علت قدیمی
بودن تخریب و به جای آن مدرسه دیگری ساخته شد.
زبان کلیمیان همدان
زبان کلیمیان همدان زبان فهلوی (دری) بود. در این زبان هنگام تلفظ
واژه‌ها یا کلمات به آن‌ها کسره می‌داده‌اند و کلیمیان به این زبان اصولاً
زبان راجی می‌گفته‌اند و این زبان هنوز در برخی خانواده‌های کلیمی تکلم
می‌گردد. اطلاعاتی در مورد تاریخچه به وجود آمدن این زبان در دست نیست ولی
عده‌ای را عقیده بر این است که این زبان در زمان مغول‌ها به وجود آمده است
ولی با توجه به شباهتی که این زبان با زبان هموطنان زرتشتی دارد گمان
می‌رود که تاریخچه این زبان به زمان ورود یهودیان به ایران بازگردد.
زبان یهودی-همدانی
یهودی-همدانی زبان رو به مرگ جامعه یهودی ساکن در همدان است. زبان
یهودی-همدانی همانند سایر زبان‌های یهودی دارای مقدار زیادی وام‌واژه از
عبری است و به گونه‌ای از الفبای عبری نوشته می‌شود.
در پی انحطاط و ادغام جامعه یهودیان ایرانی در میانه قرن بیستم، استفاده از
این زبان به مرور رو به کم شدن است و بازماندگان آن در ایران شروع به سخن
گفتن به فارسیهود و فارسی کرده‌اند. زبان گروه‌های مهاجر به علت مهاجرت هم
به مرور با انگلیسی و عبری جابه‌جا شده‌است.
زبان راجی در همدان
به ادعای برخی، گویش راجی همان گویش زبان رازی است که در مناطقی همچون
ری و همدان رواج داشته و حتی اشعاری از باباطاهر عریان را به این گویش
منسوب می‌کنند. به اعتقاد این عده از محققین، گویش مردم همدان و زبان
کلیمیان همدان زبان «فهلوی» بوده‌است. آن‌ها در این زبان هنگام تلفظ
واژه‌ها یا کلمات به آن‌ها کسره می‌داده‌اند و کلیمیان به این گویش، زبان
راجی می‌گفته‌اند. روبن آبراهامیان خاورشناس ارمنستانی به این نتیجه رسید
که گویش بکار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر گرایش نزدیکی با گویش مورد
استفاده توسط یهودیان معاصر همدان دارد.
امروزه چند خانوار کلیمی هنوز در همدان ساکنند و با توجه به علاقه شخصی
خود به زادگاهشان همچنان در این شهر زندگی می‌کنند.
منابع
1- ویکی پدیا
2- واژه‌نامه راجی (گویش دلیجان)
3- نغزگوی کهن، مهرداد. نگاهی به فرهنگ و زبان یهودیان همدان. . فرهنگ
مردم، ش. ۲۶ (تابستان ۱۳۸۷): ۱۳۸.
