در تورات مقدس (دواريم – تثنيه، فصل 11، آيه 13) آمده است: «خداي خالقتان را دوست بداريد و او را با تمام قلبتان پرستش و بندگي نماييد.» علماي يهود عبارت پرستش و بندگي از طريق قلب را همان دعا و نماز به درگاه خالق تعبير نموده اند.
اساس عبادت يهود را در گذشته تا حدود 2000 سال پيش مراسم تقديم قرباني ها تشكيل مي داد و دعاي لفظي در كنار آن قرار مي گرفت. اما پس از ويراني معبد مقدس يهوديان در بيت المقدس در سال 68 ميلادي، به علت توقف مراسم تقديم قرباني، اصل عبادت يهود بر نماز و دعاهاي كلامي قرار گرفت و با گذشت زمان آيين و متن نمازها شكل مدون امروزي را به خود گرفت.
تاريخ نيايش يهود و مسير تكاملي آن و همچنين احكام و قوانين و جزئيات مربوط به دعاها و نمازهاي يهود بسيار مفصل و گسترده است. اين مقاله تنها به معرفي اوليه اين آيين در يهود پرداخته است.
نماز در لفظ عبري «تفيلا» ناميده ميشود. تفيلا به دو بخش كلي تفيلاي عادي و تفيلاي ويژه تقسيم مي گردد.
تفيلاي عادي :
اين تفيلا در ايام عادي هفته (شنبه شب الي بعدازظهر جمعه) خوانده ميشود. كه به ترتيب عبارتند از:
1- شَحَريت (صبح)
2- مينحا (بعدازظهر)
3- عَرويت (شامگاه)
در كليه تفيلاهاي فوق يك بخش اصلي به نام «لَحَش» (به معناي آهسته) يا «شمُونِه عِسره» به معناي هجده دعا) مشترك و يكسان است اما مقدمات و مؤخرات اين سه تفيلا با هم متفاوت هستند.
اين بخش اصلي، لَحَش نام مي گيرد. زيرا والاترين قسمت تفيلا بوده و به صورت آهسته ادا مي گردد. همچنين «شمُونِه عِسره» نام دارد زيرا در ابتداي تدوين از 18 دعا تشكيل ميشد كه بعدها يك دعاي ديگر در ميان آن جاي گرفت. اما همچنان نام اوليه بر آن اطلاق مي گردد. در متن لحش گاه به مناسبت هاي مختلف (اول ماه و اعياد خاص يا روزهايي كه در آن روزه گرفته مي شود) متن هايي اضافه مي شود.
«شمُونِه عِسره» يا مدح و ستايش خداوند و ذكر اعتبار معنوي اجداد اوليه يهود (حضرت ابراهيم، اسحق و يعقوب) آغاز مي گردد. سپس دعاهايي در طلب عقل و دانش، پذيرش توبه، عفو، بركت، عدالت، حمايت الهي از صادقان، ظهور ناجي جهان و توجه به دعاي مومنين خوانده ميشود. با دعاهايي در مدح خداوند و تقاضاي صلح و سلامتي، اين بخش اصلي تفيلا پايان مي يابد.
نماز جماعتي در يهود با حضور حداقل ده نفر مرد بالغ (بالاي 13 سال) برگزار مي شود. در تفيلاي جماعتي يك نفر به عنوان پيش نماز كه «شاليَح صيپور» نام مي گيرد، تفيلا را با صداي بلند ميخواند اما بخش لحش را همانند سايرين آهسته مي خواند. در تفيلاهاي شحريت و مينحا دوباره بخش لحش توسط شاليح با صداي بلند قرائت مي گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولاني تر از ديگر نوبت هاي تفيلا است اما در هر سه تفيلا اين بخشها از گزيده تورات، تلمود، مزامير داوود و متون مربوط به تفيلا تشكيل شده اند.
بخش مهمي كه در تفيلاهاي شحريت و عرويت علاوه بر بخش اصلي لحش وجود دارد متن «شِمَعْ ييسرائل» است كه گزيده اي از آيات تورات است. در اين قسمت توحيد، پاداش و مجازات الهي و توجه به احكام خداوند مورد تاكيد قرار گرفته است.
زمان مجاز براي خواندن تفيلاي شحريت از حدود يك ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود 4 ساعت پس از آن است. تفيلاي مينحا نيم ساعت پس از ظهر شرعي تا دقايقي پس از غروب آفتاب خوانده مي شود. و خواندن تفيلاي عرويت از غروب آفتاب تا قبل از سپيده دم روز بعد است.
خواندن تفيلا در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانمها حداقل موظف به خواندن يك نوبت تفيلا هستند. در صورت عدم امكان خواندن يك نوبت تفيلا، مي توان آن را از طريق دوبار خواندن نوبت بعدي جبران نمود.
شرايط خواندن تفيلا بطور خلاصه عبارت است از:
پاكي مكان و بدن نمازگزار و پوشيده بودن بدن در حد معمول.
آقايان هنگام تفيلا كلاه بر سر مي نهند و زنان نيز موهاي خود را در اين مراسم مي پوشانند.
علاوه بر اين در تفيلاي شحريت آقايان از دو نماد ديگر به نام هاي «صيصيت» و «تفيلين» استفاده مي كنند.
صيصيت شامل پارچه اي است كه بالاتنه را مي پوشاند و در چهارگوشه آن بندهايي به روش خاص گره خورده اند و نشاني از احكام الهي هستند.
تفيلين، از دو محفظه چرمي تشكيل شده است كه توسط بندهاي چرمي، به بازو و پيشاني بسته مي شوند. داخل اين محفظه ها آياتي از تورات (به صورت دست نوشته بر روي پوست دباغي شده مخصوص) قرار دارند كه آن نيز نشاني از احكام و كلام الهي است.
در روزهاي دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت شمونه عسره تومار دست نوشته تورات از جايگاه مخصوص خود در كنيسا خارج شده و بخش كوتاهي از فصل مربوط به آن هفته از روي آن قرائت مي گردد.
تفيلاهاي ويژه :
1- شبات (شنبه):
در شب و روز شنبه متن لحش و مقدمات و مؤخرات تفيلاها تغيير مي كند و عمدتا
به موضوع قداست روز شنبه اختصاص مي يابند. همچنين صبح روز شنبه علاوه بر تفيلاي
شحريت يك نوبت تفيلاي اضافي تحت عنوان «موساف» نيز خوانده مي شود. صبح روز شنبه پس
از تفيلاي شحريت از تومار تورات كه «سِفِر تورا» نام دارد يك بخش كامل قرائت مي
گردد. لازم به ذكر است كه تورات شامل پنج كتاب حضرت موسي است و به پنجاه و چهار بخش
موضوعي «پاراشا» به ترتيب تقسيم شده است كه در هر هفته يك يا دو پاراشا قرائت مي
گردد و در پايان يك سال يك دوره قرائت آن كامل مي گردد.
همچنين عصر روز شنبه نيز در تفيلاي مينحا بخش كوتاهي از سفر تورا قرائت مي گردد. با غروب آفتاب روز شنبه متن تفيلاي عرويت به شكل عادي و تنها با تغييراتي جزئي خوانده مي شود.
2- رُوش حُودِش (اول ماه عبري):
در روزهاي اول ماه عبري، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، پس از آن يك
متن ويژه بنام «هَلِل» (به معناي تهليل و سپاس از خداوند) قرائت بخش خاصي از سفر
تورا و تفيلاي موساف اضافه مي شود.
3- اعياد سه گانه و اول سال نو عبري:
در سه موقع از سال به مناسبت اعياد ويژه مذهبي، شكل مراسم مانند روز شنبه
تغيير مي يابد و متن تفيلاها و قرائت تورات تفاوت هايي متناسب با آن عيد مذهبي پيدا
مي كنند. علاوه بر آن كه هلل نيز خوانده مي شود.
اين اعياد عبارت اند از:
- «پسح» و «شاووعوت» در بهار
- «سوكوت» در ابتداي پاييز.
- در دو روز اول سال نو عبري كه «رُوش هَشانا» نام دارند نيز مراسم و تفيلاها تغييرات ويژه اي (مشابه با شنبه و اعياد سه گانه) پيدا مي كنند.
4- يوم كيپور:
در دهمين روز از سال نو عبري، روزه بزرگ يهوديان براي طلب بخشش ساليانه واقع
شده است كه «كيپور» نام دارد. در شب و روز اين مناسبت نيز كليه تفيلاها و دعاها و
مراسم همانند مناسبت هاي شبات تغييرات ويژه و متناسب با اهداف اين روزه بزرگ پيدا
مي كنند. علاوه بر اين، نوبت جديدي از تفيلا به نام «نِعيلا» پس از تفيلاي مينحا و
قبل از غروب آفتاب به مراسم اين روز اضافه ميشود.
5-سِليحوت، دعاي بخشش :
از حدود 30 روز قبل از شروع سال نو عبري تا حدود يك هفته پس از آن،
رسم است كه يهوديان در نيمه شب يا سحرگاهان و قبل از تفيلاي شحريت، بصورت جمعي به
خواندن متوني مي پردازند كه در آن به كرات به استغاثه و طلب عفو از خداوند پرداخته
مي شود. هرچند كه بطور شرعي اين مراسم را مي توان تا قبل از غروب نيز انجام داد،
اما هدف اصلي آن بيدار شدن در شب و بهره مندي از حالات خاص شب بيداري و سحرخيزي
است. اين مراسم در شبهاي شنبه يا سال نو برگزار نمي شود.
مكان تفيلا :
شرط اصلي مكان تفيلا، پاكي آن است. و در هر مكان ميتوان تفيلا را به تنهايي يا جماعتي برگزار كرد. اما مكان رسمي نماز يهود در كنيسا (كنيسه) يا لفظ صحيح تر آن «بِت هَكِنِسِت» است. اجزا اصلي كنيسا عبارت اند از:
- صحن اصلي نمازگزاران (نشسته بر زمين يا صندلي)
- پيشخوان و ميز پيش نماز (شاليح صيپور) كه «تِوا» نام دارد
- «هِخال» (جايگاه قرارگيري اسفار تورات)
- سكوي جلوي هخال بنام «دوخان» كه محل اجراي برخي مراسم خاص كاهنان (مردان از نسل حضرت هارون).
جهت گيري براي خواندن تفيلا (چه شخصي و جماعتي و در كنيسا يا بيرون از آن) رو بسوي مغرب و با نيت «بيت المقدس» مي باشد. هرچند كه خواندن تفيلا در جهت ديگر نيز آن را باطل نمي كند. در نقاط ديگر عالم با توجه به محل قرارگيري آن مكان نسبت به اورشليم و بيت المقدس ممكن است كه جهت به سمت مشرق تغيير يابد.
دعاهاي غير از تفيلا :
غير از نوبت هاي رسمي تفيلا، استفاده از نعمات جهان نيز عموما مستلزم اداي دعاي ويژه اي تحت عنوان «براخا» يا بركت است. قبل از خوردن هر خوراكي يا نوشيدني دعايي خاص گفته مي شود. حتي براي بوئيدني ها، پوشيدن لباس نو، انجام فريضه اي كه شرع آن را دستور داده است (مانند استفاده از صيصيت و تفيلين) دعاي خاص آن موضوع گفته مي شود. مشاهده برخي پديده هاي طبيعي مانند ديدن اولين شكوفه هاي درختان، ديدن ماه نو (از هفتم تا
چهاردهم ماه قمري)، رعد و برق، رنگين كمان و غيره نيز انسان يهودي را ملزم به اداي دعا و شكرانه مي سازد. حتي وضعيت هاي غم انگيز (از دست دادن بستگان درجه اول يا زيارت قبور) دعاهاي خاص خود را دارند. رفتن به سفر يا بازگشت از آن، برخاستن از بستر بيماري يا آزادي از زندان و بسياري از موارد ديگر، همگي دعا يا براخاهاي مخصوصي دارند كه تحت احكام معين ادا ميشوند.
در مورد خوراكي ها پس از استفاده نيز دعاي شكرانه مخصوص خوانده مي شود. موردي كه تورات صريحا به آن اشاره كرده است، دعاي پس از صرف غذا (با نان) است كه «بيركَت هَمازون» نام دارد. ارزش اين دعا را حتي از نوبت هاي رسمي تفيلا نيز بالاتر دانسته اند. اين دعا نيز همانند تفيلا، اگر به صورت جمعي (3 نفر يا 10 نفر مرد بالغ) ادا شود، شكل هاي كاملتري به خود مي گيرد و در اعياد و مناسبت هاي مذهبي (مانند تفيلاهاي ويژه) بخش هايي به متن اصلي آن اضافه مي شوند.
زبان تفيلاها و دعاها به لفظ عبري هستند و در موارد خاص (و بيشتر در مقدمات و موخرات) زبان «آرامي» نيز به كار مي رود.
ذكر خواسته ها و دعاهاي شخصي :
طبق شرع يهود، هر گونه تغيير شكل در كليات يا كلمات دعاها و تفيلاها ممنوع است. اما در بخش هايي از متن تفيلاها ، نقاط خاصي جهت بيان درخواست هاي شخصي (حتي به زبان غير يهودي) پيش بيني شده است. غير از موارد ذكر شده، خواندن نوبت هاي تفيلا به صورت اضافي عموما منع شده است مگر با رعايت احكامي ويژه. هر چند روشن است كه دعا و نيايش در هر زمان و مكان از انسان پذيرفته مي شود و اين خارج از چهار چوب تفيلا و دعاهاي مدون مذكور است.
