هارون یشایایی
تهیه کننده سینما
بهار 1396
مرتضی
نی داود سال 1280شمسی در یک خانواده کلیمی آشنا با موسیقی در محله سنتی کلیمیان
متولد شد، پدرش بالاخان که خود در نواختن تنبک دستی استادانه داشت فرزند خود را به
یادگیری و تمرین موسیقی تشویق نمود. مرتضی خان گفته است: «آموزش نواختن تار را از
زمان کودکی تا هفت سالگی به همت خود و با راهنمایی پدرم تجربه نمودم.» پدر مرتضی با
درک استعداد و شوق و ذوق فرزندش به موسیقی از هفت سالگی او را نزد استاد زمان
«رمضان خان ذوالفقاری» فرستاد. پس از فراگیری دوره مقدماتی پدر، مرتضیِ جوان را
برای آشنایی با ردیف های ایرانی نزد میرزا حسینقلی خان استاد برتر موسیقی فرستاد.
او بیش از دو سال در محضر حسینقلی خان رو به کمال و پیشرفت می رفت و از سن چهارده
سالگی به افتخار شاگردی استاد درویش خان در آمد. به عقیده مرتضی خان، استاد او
درویش خان (1305-1251) بزرگترین، اولین و آخرین آهنگساز و نوازندهی موسیقی و
مخصوصاً تار در تمام تاریخ موسیقی ایران از دوران قاجار تا زمان حاضر بود. درویش
خان بعد از مدتی مرتضی را با نام «نی داود» در مقام جانشینیِ خلف خود دانست.
مرتضی خان پس از سه سال موفق به دریافت سه نشان مسی و تَبَرزین طلا گردید و تقدیر
نامه خود را با خط استاد درویش خان دریافت کرد.
مرتضی نی داود در بیست سالگی اولین کلاس موسیقی خود را در خیابان علاالدوله (فردوسی
فعلی) افتتاح نمود. بسیاری از هنرمندانِ زمان، آموزش موسیقی و آواز را در این کلاس
ها آموختند که از آن جمله قمر الملوک وزیری، نامی جاودانه در آواز خوانی و شناختِ
موسیقی ایران پیدا کرد و در سال1300 همراه با مرتضی نی داود و سایر نوازندگان در
شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، همدان، مشهد و کرمانشاه کنسرت های موفقی اجرا نمودند.
مرتضی نی داود بعد از آشنایی با عارف قزوینی در سال 1301 و موافقت با او و دیگران
مجلس یادبودی به مناسبت چهلمین روز درگذشت درویش خان در تهران برپا کرد. اجرای این
کنسرت با حضور مرتضی نی داود و پیانوی رضا محجوبی و آواز طاهر زاده و دوامی موفقیتی
بزرگ بود و کلیه درآمد حاصل از آن صرف پرداخت بدهی های استاد درویش خان به هنگام
درگذشت او بود.
سال 1305 نی داود اجازه تاسیس مدرسه موسیقی را از وزارت فرهنگ دریافت کرد و به یاد
استاد خود آن را مدرسه درویش خان نامید. در ادامه کارِ این مدرسه، موسی خان برادر
مرتضی که نوازنده ای چیره دست در ویلون بود، در همکاری با محجوبی و سایرین کار را
به خوبی پیش بردند.
اولین صفحه موسیقی در ایران با اجرای تار نی داود و آواز قمر الملوک وزیری توسط
کمپانی صفحه پر کنی «هیز مستر رُویس» سال 1305 ضبط گردید و بعد از آن صفحات متعدد
با آواز ملوک ضرابی و قمر الملوک وزیری و اساتید آواز طاهر زاده و قوامی با کنسرت
درویشی اجرا و ضبط شد.
در سـال 1307 آهنـگ و آواز مرغ سـحر بــا
صدای ملوک ضرابی و کنسرت مدرسه ی درویش خان به وسیله کمپانی «دیو لیفون» ضبط شد که
بعضی از صفحات آن هنوز موجود است.
اجرای کنسرت های مدرسه ی درویش خان با همراهی عارف قزوینی ادامه یافت و در
همین زمان عارف نامه در شکل موسیقیایی در شهر همدان اجرا شد و پس از آن اجرای کنسرت
های متعدد با پیانوی محجوبی و آوازِ تاج اصفهانی در باغ سهام الدوله برای اجرای
عموم آزاد شد.
از سال 1319 مرتضی نی داود به رادیو ایران پیوست و در همکاری با هنرمندان عصر خود
از جمله رضا محجوبی، علی اکبر خان شهنازی، حبیب سماعی، ابوالحسن صبا، موسی معروفی و
جمعی دیگر، موسیقی اصیل ایرانی را در رادیو پایه گذاری کردند و خوانندگان معروف آن
زمان؛ ادیب خوانساری، جواد بدیع زاده، غلام حسین بنان، یونس دردشتی همراه با گروه
درویش خان به اجرای برنامه های موسیقی در رادیو پرداختند و
می توان گفت با اجرای موسیقی در رادیو، موسیقی ایرانی از محافل خصوصی به عرصه عمومی
پیوست و بخشی از زندگی مردم کوچه و بازار شد.
از سال 1353 بخش موسیقی رادیو از مرتضی نی داود دعوت کرد، ردیف های کلاسیک موسیقی
را تنظیم، اجرا و ضبط نماید. نی داود تا اواخر سال 1355 سیصد نوار از ردیف های
موسیقی ایرانی و گوشه های آهنگ های سنتی با نواختن تار خود اجرا و ضبط نمود که هنوز
هم تعدادی از آن ها در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به گوش می رسد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استـاد مرتضی حنانه قسـمتی از پیش در آمد
دستگاه اصفهان ساخته ی مرتضی نی داود را به شیوه ای نو و گوش نواز بازسازی نمود و
در تمام قسمت های سریال جاودانه «هزار دستان» ساخته مرحوم علی حاتمی از آن استفاده
کرد.
شعر و آهنگ مرغ سحر که شعر آن را ملک الشعرای بهار سروده بود و آهنگ آن توسط مرتضی
نی داود ساخته و اجرا شد، گویای گوشه ای از تاریخ ایران معاصر است. این شعر و آهنگ،
تحت تاثیر اشغال شمال و جنوب ایران توسط ارتش های انگلیس و روس در سال های
1324-1320 ساخته شد و بازگو کننده تاثرات ملت ایران از این تجاوزِ آشکار است و چون
مرثیه ای است که ملت ایران هرگز آن را فراموش نخواهد کرد، این شعر و آهنگ هیچ گاه
از مجموعه ی موسیقی ایران به حاشیه نرفته است. از اولین اجرا به وسیله ملوک
ضرابی تا اجرای استاد محمد رضا شجریان تقربیاً تمام خوانندگان و نوازندگان موسیقی
ایرانی «مرغ سحر» را خوانده و نواخته اند.
از دیگر آهنگ های ساخته شده به وسیله ی مرتضی نی داود از تصنیف اصفهان (شاه من، ماه
من) و روزگار گذشته (بس کن ای دل) و بسیاری دیگر می توان نام برد.
در ساخته های مرتضی نی داود معمولاً در ابتدا یک چهار مضراب کوتاه و ضمن اجرای
آهنگ، الگویی ریتمیک و متنوع، معرف گوشه هایی از ردیف های اصیل موسیقی ایران است.
شیوه بیان موسیقاییِ نی داود برگرفته از فرهنگ موسیقایی دین یهود و استفاده از
استعداد خدادادی در شناسایی و به کار بردن خلاقیت در موسیقی ایران و تلفیق
هنرمندانه آن ها می باشد.
مرتضی خان نی داود در سال 1369 در سن 89 سالگی در شهر لس آنجلس آمریکا در گذشت.
مطالب
مرتبط:
شب مرتضی نی داود
بانوي مهر و ماه،
قمرالملوك وزيري و مرتضي خان نيداود
یهودیان و موسیقی اصیل ایرانی
يحيي زرپنجه نوازنده كليمي
