مرجان یشایایی
روزنامه¬نگار
پاییز 97
تاریخ
قوم یهود به‌خصوص در یکصد سال گذشته آمیخته با نظرات نژادی از دیدگاه‌های متفاوت
بوده است. دسته‌ای یهود را نژاد برتر می‌دانستند و شاید می‌دانند و عده‌ای دیگر در
سوی دیگر این طیف یهودیان را نژاد پست قلمداد کرده‌اند. هرچه بوده ، چه برتر یا
فروتر، آبشخور طرح دیدگاه‌های افراطی شده که اوج آن در زمان آلمان هیتلری شش میلیون
یهودی را روانه کوره‌های آدم‌سوزی در سراسر اروپا کرد، اما علم ژنتیک امروز
خوشبختانه در جایی دیگر نشسته تا یاری‌رسان انسان باشد نه وسیله‌ای برای پیشداوری
یا نسل‌کشی.
دکتر بابک بهنام را به واسطه دوستی قدیمی ملاقات کردم و فرصتی دست داد تا در فرصت
کوتاهی که به ایران امده بود، گفتگویی اختصاصی داشته باشیم.
دکتر بابک بهنام ، متولد شیراز، دانش‌آموخته پزشکی در ایران است که پس از گرفتن
تخصص ژنتیک از دانشگاه لندن و پس از آن، در دانشگاه میشیگان و فلوریدا و موسسه ملی
سلامت آمریکا، فلوشیپ مطالعات تکمیلی، هفت سال در دانشگاه علوم پزشکی ایران در سمت
استاد و محقق تدریس کرده و امروز محقق ژنتیک در موسسه ملی آمریکاست.
دکتر بهنام چهار مهرماه سال جاری مهمان ما در کنیسای حییم بود و درباره بیماریهای
ژنتیکی در بین یهودیان سخنرانی کوتاهی ایراد کرد. با او درباره بیماریهای شایع در
بین یهودیان به گفتگو نشستم.
*
سلام آقای دکتر، ممنون از وقتی که در اختیار من گذاشتید. اجازه بدهید از اینجا شروع
کنیم. فرمول ژنتیکی انسان کشف شده؟
با عرض سلام و تشکر از شما. بله، در سال‌های گذشته اتفاقی در علم ژنتیک افتاده که
کل دانش پزشکی را تحت تاثیر خود قرار داده و آن کشف ژنوم (فرمول ژنتیکی) انسان و
ترتیب قرار گرفتن ژن‌ها و اسیدنوکلئیک‌های تشکیل‌دهنده آنهاست. مشخص شده انسان‌ها
چند ژن دارند و این ژن‌ها به چه ترتیبی قرار گرفته و چگونه کد می‌شوند. بعد از آن،
دانشمندان به دنبال یافتن ارتباط این ژن‌ها با بروز بیماریهای مختلف هستند و به
قسمتی از یافته‌ها هم رسیده‌اند که البته این روند همچنان ادامه دارد. این کشف
همانطور که گفتم پزشکی را دگرگون کرده است. در زمانی نه‌چندان دور، حدود بیست و پنج
سال قبل، ژنتیک جزئی از پزشکی به حساب می‌آمد. الان ژنتیک آنقدر گسترش پیدا کرده که
می‌توان گفت پزشکی به صورت بخشی از ژنتیک درآمده. پایه ژنتیکی بسیاری از بیماریها
پیدا شده و مشخص شده که هر بیماری به کدام قسمت سلول ارتباط دارد. تا همین دو سه
دهه قبل بیماریهایی که با نام بیماریهای ژنتیکی می‌شناختند، تعدادشان کم بود.
امروز اما، ریشه‌های ژنتیکی بیماریها به تدریج شناخته شده‌اند. فشار خون،
سرطان‌ها، دیابت و... بیماریها ژنتیکی هستند که البته محیط و سبک زندگی در بروز و
شدت و ضعف آنها دخالت دارند.
* یعنی چیزی به نام نژاد وجود دارد؟
اگر نژاد را گروه های مختلف جمعیتی با فرمول ژنتیکی تقریبا مشابه تعریف کنیم،
می‌توان گفت، بله، نژاد وجود دارد.
* پس می‌توانیم از علم ژنتیک استفاده کنیم و بفهمیم چرا شیوع بیماریها در
جمعیت‌های مختلف فرق دارد؟
فرمول ژنتیکی متفاوت باعث شده شیوع بیماریها هم در افراد و جوامع مختلف یکسان
نباشند. از تحـقیقات جالب در موسسه ملی سلامت آمریکا مطالعه جمعیت‌ها از نظر ژنتیکی
است. یعنی میزان بیماری در جمعیت‌های مختلفی مانند آمریکایی‌ها یا آفریقایی-
آمریکایی یا اروپایی‌ها یا قفقازی‌ها یا اسکاندیناوی چقدر است. در تعدادی از این
مطالعات، ستونی با عنوان یهودیان غربی (اشکنازی‌ها) هم وجود دارد. مطالعه نشان
می‌دهد بین میزان بسیاری از بیماریهای غالبا ژنتیک در جمعیت یهودیان غربی و
قفقازی‌ها مشابهت وجود دارد و به این ترتیب، گمان می‌رود این دو جمعیت ریشه‌های
نژادی مشترکی داشته باشند. شیوع بیماریها بخشی نژادی و بخشی هم به دلیل ازدواج‌های
فامیلی است. همینجا اضافه کنم که منظور دانشمندان ژنتیک از ازدواج فامیلی لزوما
ازدواج بستگان با یکدیگر نیست. از نظر علم ژنتیک، هر نوع ازدواج در جوامع کوچک
ازدواج فامیلی به حساب می‌آید.
* اگر دقیق‌تر بخواهیم به موضوع بیماریهای ژنتیکی در یهودیان بپردازیم، چه نوع
بیماریهایی تابهحال شناخته شده‌اند؟
این بیماریها اغلب بیماریهای متابولیک، مربوط به سوخت و ساز بدن، هستند، مانند،
نوعی بیماری کبدی، سیستیک فایبروزیس[1]، بیماری گوشه[2] (نوعی بیماری که به دلیل
کمبود آنزیم بتاگلوکوسربروزیداز منجر به نارسایی در کبد و طحال و مغز استخوان
می‌شود) (بیماری تای- سک)[3] نوعی بیماری سیستم عصبی که معمولاً در حدود دو سالگی
با عدم تعادل و هماهنگی، از دست دادن قدرت تکلم و دژنره شدن پیشرونده مغزی تظاهر
می‌کند . (نوعی بیماری سیستم عصبی)[4] و (نوعی بیماری عصبی- عضلانی نادر که با از
دست رفتنِ نورون‌های حرکتی و تحلیل‌رفتن عضلات همراه است و اغلب موجب مرگ زودهنگام
می‌شود.)[5] که البته جزو بیماریهای نادر به حساب می‌آیند.
* چرا شیوع برخی بیماریهای در یهودیان بیشتر است؟
البته این تحقیق بیشتر در یهودیان اشکنازی (غربی) در
کشورهای اروپایی یا آمریکا یا اسرائیل انجام شده و نمی‌توان
به همه یهودیان ازجمله یهودیان سفاردی (که اغلب یهودیان شرقی ازجمله آنها هستند)
تعمیم داده شوند، اما دلیل این مسئله، ازدواج‌های نزدیک در اجتماعات کوچکی است که
یهودیان برای چندین نسل در آنها زندگی می‌کنند.
* این بیماریها در حال حاضر در افراد قابل شناسایی هستند؟
بله، همانطور که در اول مصاحبه گفتم، پیشرفت علم ژنیک به ما این امکان را داده
تا تمام بیماریهای ژنتیکی را در افراد شناسایی کنیم.
* شما در صحبت‌هایتان به یهودیان اشکنازی اشاره کردید. در یهودیان سفارادی هم
تحقیقی انجام گرفته؟
تا جایی که می‌دانم و در متن‌های علمی هم آمده، تحقیقات بر روی یهودیان اشکنازی
بوده.
* فکر می‌کنید دلیل این امر چه می‌تواند باشد؟
شاید به این دلیل که این تحقیقات بیشتر در کشورهای غربی و آمریکا یا اسرائیل
انجام گرفته و طبیعتا دسترسی در آنجاها به یهودیان اشکنازی بیشتر است و در ضمن تا
جایی که اطلاع دارم، جمعیت آنها هم بسیار بیشتر از سفارادی‌هاست. البته در کنار آن
باید وجود متخصصان و منابع مالی مورد نیاز را هم در کنار اراده و تصیمم برای انجام
تحقیقات در نظر گرفت.
* به عنوان یک محقق ژنتیک، فکر می‌کنید، انجام پژوهش‌هایی با فرض تعلقات نژادی
افراد تا چه اندازه درست است؟ منظورم این است که دانشمندان آلمان نازی هم تحقیقاتی
براساس نژاد انجام می‌دادند.
این بستگی به دیدگاه شما درباره تحقیقات دارد. تحقیقات باید بدون سوگیری و با
هدف کمک و درمان و سلامت بهتر مردم انجام شود نه تایید نظریات نژادپرستانه یا منافع
سیاسی. واقعیت آن است که امروزه تحقیقات نشان داده‌اند، بسیاری از بیماریها ریشه
ژنتیکی دارند. به عنوان مثال، میزان بالای پنج بیماری که در بالا ذکر شد با تحقیقات
بدون پیشداوری و افکار نژادپرستانه انجام شده و به دست آمده. می‌توان این بیماریها
را شناخت و از بروز آن پیشگیری کرد. بنابراین، صرف انجام تحقیقات ژنتیک نمی‌تواند
امر ناپسندی باشد. گذشته از آن، پروتوکل‌ها و قراردادهای بین‌المللی برای سمت و سوی
درست دادن به تحقیقات ژنتیک امروزه در دسترس هستند که برمبنای آنها می‌توان تحقیقات
را درست هدایت کرد.
از وقتی که در اختیار من گذاشتید متشکرم.
[1] - Cystic Fibrosis (1 in 24).
[2] - Gaucher Disease (1 in 10).
[3] - Tay-Sachs Disease (1 in 27).
[4] - Familial Dysautonomia (1 in 31).
[5] - Spinal Muscular Atrophy (1 in 41)
