مهندس آرش آبائی
محقق و مدرس در حوزه یهودیت
زمستان 98
کتاب
«یهودیت از لابه‌لای متون» نوشته‌ی آرتور هرتزبرگ با ترجمه‌ی حجت الاسلام دکتر
عبدالرحیم سلیمانی توسط انتشارات دانشگاه مفید قم (1398) با ویرایش علمی آرش آبائی
منتشر شده است. این استاد دانشگاه مفید که در حوزه‌ی ادیان پژوهش و تحقیق می‌کند
پیش از این کتاب‌هایی در حوزه یهودیت با عناوین: «درسنامه‌ی ادیان ابراهیمی»،
«یهودیت»، «کتاب مقدس»، «تعارض دعاوی ادیان» و «بررسی متنی و سندی متون
یهودی-مسیحی» را منتشر نموده است.
نویسنده‌ی کتاب، آرتور هرتزبرگ (۱۹۲۱ - ۲۰۰۶)، حاخام برجسته و مشهور محافظه کار و
فعال سیاسی امریکایی است. او ویراست نخست کتاب حاضر را در دهه ۱۹۶۰ منتشر کرد و در
دهه ۱۹۹۰ ویراست جدیدی از این اثر را ارایه داد که نسبت به ویراست اول تغییرات و
اضافات زیادی داشت. این اثر ابتدا از روی ویراست نخست ترجمه و سپس پس از آگاهی نسبت
به ویراست جدید با آن تطبیق داده شد.
این کتاب به معرفی یهودیت و تحولات فقهی آن از طریق بازنمایی متونی از تورات، تَنَخ
(عهد قدیم)، تلمود، زوهر و نیز مکاتبات فقهی و فتواوای عالمان یهودی
می‌پردازد. به گفته‌ی مترجم، مهم‌ترین نقطه قوت کتاب این است که به موضوع‌های جدید
فقهی- اخلاقی از قبیل پیوند اعضا، سقط جنین، ملاک مرگ و حیات، مسائل مربوط به مرگ
مغزی، حقوق زن و... پرداخته است و از این جهت
می‌تواند مورد توجه فقیهانی که علاقه ادیانی ندارند نیز واقع شود. به عبارت دیگر در
این کتاب می‌توانیم نظر عالمان و حاخام‌های یهودی را در مورد مسائل مستحدثه و مبتلا
به جوامع دینی نیز ببینیم.
کتاب با حدود 470 صفحه شامل 7 فصل به این شرح است:
فصل اول: قوم (حقیقت پیمان- سرشت پیمان - سرشت قوم پیمان بسته - مسئولیت پیمان -
پیمان با همه- هویت یهودی در عصر مدرن - اندیشه مدرن درباره پیمان)
فصل دوم: خدا (خدا هست - خدا یگانه است - خدا متخلق است - انسان‌ها باید خدا را
دوست بدارند و او را خدمت کنند)
فصل سوم: تورات: تعالیم و احکام (حکمت احکام - تورات به مثابه حکمت - دشواری‌های
پیشِ روی ایمان به تورات – ختنه - پسر مکلف، مراسم تأیید، دختر مکلف- ازدواج –
جنسیت- همجنس‌گرایی- پدر و مادر و فرزندان- کَشْروت (احکام مربوط به خوراک) -
گیاه‌خواری- نوعدوستی - سلامت، درمان، و شأن انسانی- کالبدشکافی‌ها - پیوند اعضا -
سقط جنین - ملاک مرگ و حیات - همنوعت را دوست بدار)
فصل چهارم: دوره سال (سبّت (شَبات: شنبه) - جشن‌ها و اعیاد - عید پِسَح - عید
هفته‌ها (شاووعوت)- عید سوکوت (سایه بان ها) - رُوش هَشانا - یوم کیپور (روز کفاره)
- مراسم جدید)
فصل پنجم: سرزمین (تقدس سرزمین موعود- گالوت (تبعید)- کشمکش بین تبعید و بازگشت –
تمامِ سرزمین؟)
فصل ششم: آموزه‌ها (منزلت انسان و توانایی‌های او - مسئولیت انسان - قوانین کردار -
گناه و توبه – رنج – هولوکاست - مرگ و جهان آینده – مسیحا - آموزه‌ها و گرایش‌های
مدرن)
فصل هفتم: دعا و نماز (خدا دعا را می‌شنود - در جست‌وجوی خدا - نماز به عنوان حکم
شرعی – کنیسه - دعای [نماز] مقررشده (مأثور) - دعای شخصی).
گزارش نشست نقد و بررسی کتاب
نشست هفتگی شهر کتاب در اول بهمن 1398 به نقد و بررسی کتاب «یهودیت از لابه‌لای
متون» اختصاص داشت و با حضور آرش آبائی، دکتر علی شهبازی و دکتر عبدالرحیم سلیمانی
(مترجم) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، اظهار داشت:
خوشبختانه در سال‌های گذشته در حوزه‌های مختلف ادیان و شناخت ادیان و فرهنگ‌های
مختلف آثار خوبی تألیف و ترجمه شده است. خواندن، بحث و گفت‌و‌گو درباره‌ی این آثار
در شرایط امروز جهانی ما را به هم نزدیک‌تر و به تصحیح برخی اشتباهات و تصاویر
ناراست از هم کمک می‌کند. در این سال‌ها گفت‌و‌گوی ادیان میان صاحب‌نظران حوزه‌های
مختلف در قم، چه در دانشگاه ادیان و مذاهب و چه در دانشگاه مفید و چه در دیگر
مؤسسات، پررنگ شده است. امیدواریم این تلاش برای شناخت بتواند از خشونت‌های موجود
در جهان امروز و نافهمیدن‌ها و سوءبرداشت‌ها در حوزه‌ی دینــــی و فرهنگی جلوگیری
کند.
محمدخانی درباره‌ی «یهودیت از لابه‌لای متون» گفت:. مترجم در مقدمه‌ای مبسوط با
نگاهی به ساختار نظام دینی یهود می‌کوشد ویژگی‌های نظام دینی یهودیت و تفاوت‌های آن
را با نظام‌های دینی دیگر، به‌ویژه اسلام، نشان دهد. بسیاری یهودیت را شبیه‌ترین
دین به اسلام می‌دانند. چراکه در عبادات و شریعت بسیار به اسلام نزدیک است. در بیان
این دیدگاه می‌گویند، سه اصل اساسی اسلام؛ یعنی توحید و نبوت و معاد، در یهودیت نیز
اهمیت بالایی دارد نویسنده اشاره می‌کند که دقیق‌ترین کلیدی که با آن می‌توانیم
یهودیت را به زبان و با واژه‌های خودش بفهمیم
در مفهوم قوم برگزیده تبلور یافته و یافت می‌شود.
پژوهش با منطق قرآنی
عبدالرحیم سلیمانی، مترجم، محقق و استاد ادیان، اظهار داشت: از سال‌ها پیش،
وقتی تصمیم گرفتم دنیا و عالَم ادیان را بشناسم، در گام‌های نخست به سراغ قرآن مجید
رفتم و فهمیدم این کتاب برای نگرش به ادیان دیگر منطقی دارد که بسیار غریب است و نه
در گذشته‌ها از آن استقبال می‌شده و نه اکنون. برخی ادیان دیگر را صرفاً برای دفاع
از دین خودشان یا برای نقد و پیدا کردن ایرادهای آنها مطالعه می‌کنند، اما قرآن
مجید برای مطالعه و معرفی ادیان دیگر در گام نخست نقاط مثبت آنها را برجسته می‌کند.
درباره‌ی اهل کتاب نیز قرآن مجید در قدم اول چندبار متون «عهد قدیم» و «عهد جدید»
را (که طبق شواهد همین عهد قدیم و جدید امروزی است) تصدیق کرده است؛ یعنی در گام
اول خداشناسی و نقاط مثبت آن را برجسته می‌کند و در گام بعدی اختلاف‌نظرها را بیان
می‌کند. پس، منطق قرآن در گام نخست نقاط مثبت را می‌جوید و آنها را برجسته می‌کند.
در گام دوم نیز منطق آن تا حد امکان همگرایی حول نقاط مشترک است.
او ادامه داد: هیچ‌گاه نخواستم در مطالعه صرفاً نقاط ضعف یهودیت یا دینی دیگر را
پیدا کنم. همچنین کوشیدم صداقت و امانت را رعایت کنم. در جلسه‌ای وقتی نزد آیت‌الله
هاشمی گفتیم که در حوزه‌ی ادیان کار می‌کنیم، او به ما توصیه کرد که دیگر ادیان را
به‌گونه‌ای معرفی کنید که وقتی پیروان این ادیان کتاب شما را خواندند، بگویند انصاف
را رعایت کرده‌اید. من با این رویکرد و با منطق قرآنی به سراغ ادیان رفتم و به
ترجمه و تألیف و پژوهش پرداختم. او در پایان گفت: من کوشیدم ترجمه‌ی خوبی ارائه
دهم. البته کسانی چون آرش آبائی هم در این کار به من کمک کردند.
آشنای دیرین
علی شهبازی، استاد ادیان، اظهار داشت: معمولاً از میزان نزدیکی یهودیت به اسلام
سخن می‌گوییم، اما از سوی دیگر، باید این را هم گفت که اسلام تا چه اندازه به
یهودیت نزدیک است. اختلاف بین این دو دین بسیار اندک است و یهودیت آشنای دیرین ما
است. البته شاید زخم سیاست در مواردی میان ما و این آشنای دیرین فاصله انداخته
باشد، اما این آشنای دیرین تجربه‌ای دینی دارد که به درد ما هم می‌خورد. چالش‌هایی
که یهودیان در عصر مدرن و به‌ویژه مدرن متأخر با آن دست‌به‌گریبان بودند و
چاره‌سازی‌های عالمان یهودی برای پاسخ‌گویی به آن چالش‌ها برای ما مهم است. چراکه
اینها همان چالش‌هایی است که امروز مسلمانان با آن مواجهند. مثلاً بنیادگرایی
اسلامی چالش سخت مسلمانان در دنیای امروز است که روزی یهودیان و مسیحیان با آن
دست‌به‌گریبان بوده‌اند. این موارد می‌تواند هم به‌منزله‌ی جدایی‌ها و حتی پیوندهای
آن آشنای دیرین بررسی شود و هم به‌منزله‌ی عبرت. به این سبب، یهودیت بیش از مسیحیت
برای اهل تحقیق اهمیت و اولویت دارد.
این استاد ادیان بیان داشت: نکته‌ی دیگری که در حاشیه‌ی این کتاب باید برای خودمان
یادآوری کنیم این است که الهیات، دین و مکاتب همچون فرهنگ موجودی زنده‌اند که در
بستر تاریخ دچار تطور و دگرگونی می‌شوند. این امر در این کتاب رعایت شده است.
چنان‌که از کتاب مقدس نقل‌قول شده و به‌مرور به تلمود و نویسندگان معاصر می‌رسد.
این سیر تاریخی بسیار مهم است.
او افزود: در اینجا، بحث مسیحاباوری آمده است، اما مسیحاباوری‌ای که امروزه در
یهودیت عمیقاً مطرح است، مسیحاباوری حسیدی است که برای مهدویت ما بسیار راهگشا
خواهد بود. ما مهدویت را در شخص می‌بینیم، اما مسیحاباوری حسیدی مهدویت را در مساله
و اوضاع‌واحوال می‌بیند. اینکه اوضاع‌واحوال مطلوب کدام است و مساله چیست و شخص
چگونه می‌تواند با مساله مواجه شود تا آن اوضاع مسیحایی اتفاق بیفتد. برای من
مهدویت مربوط به زمان است، اما مسیحاباوری حسیدی زمان را برداشته و آینده را به
اکنون ارجاع می‌دهد. این نوعی مسیحاباوری مدرن و راهگشا برای معتقدان است.
فضای فقهی گسترده
آرش آبائی، محقق و دین‌پژوه کلیمی، اظهار داشت: ویرایش این کتاب را در حوزه‌ی
واژگان عبری و متن‌های وابسته به متون عبری بر عهده داشتم. حتی در مواردی علاوه بر
متن اصلی به متن اصلی عبری یا آرامی هم مراجعه کردم. پس، در این کتاب نقش داشتم و
با آن بیشتر آشنایم. مترجم پیش از این کتاب‌هایی در حوزه‌ی «یهودیت» منتشر کرده و
سابقه‌ی تحقیقات او در این موضوع موثق است. افزون بر این، به توصیه‌ی آیت‌الله
هاشمی نیز عمل کرده است، ایشان کتاب قبلی خود با عنوان «یهودیت» را به انجمن
کلیمیان ارسال و بخشی از نظرات مرجع دینی ما را اعمال کردند و در چاپ‌های بعدی
نظرات را عیناً چاپ کردند. این کتاب را نیز به دست من سپردند تا در مقام کسی که با
امور یهودیت یا متن عبری آشنایی دارد آن را تصحیح و بررسی کنم.
او بیان داشت: عنوان «یهودیت از لابه‌لای متون» خود تفاوت ماهوی این کتاب را با
سایر کتاب‌ها می‌رساند. کتاب‌های بسیاری در این سال‌ها درباره‌ی یهودیت منتشر شده
است. بیشتر این کتاب‌ها توصیفی‌اند و نویسنده در آنها درباره‌ی یهودیت توضیح داده و
جاهایی به آیات هم اشاره کرده است. اما نویسنده در این کتاب تماماً عین متن را
ارائه کرده است. پس، بار داوری و قضاوت از روی دوش او بر دوش مخاطب منتقل شده است.
ما با کتابی مواجهیم که مستند و گزارش است و تحلیل یا نظر نویسنده چندان در آن
منعکس نیست. اگر نویسنده می‌خواست این موارد را صرفاً توضیح بدهد، حجم کتاب یک‌پنجم
می‌شد. اما حجم
فعلی آن از عین متون تشکیل شده است که ارزش این اثر را دوچندان می‌کند. این متون
لزوماً تورات یا عهد عتیق نیستند، بلکه شامل متونی است که از «تلمود» یا «میدراش»
یعنی تفاسیر فقهی و در مواردی مکاتبات یا فتواهای آنها را عیناً ذکر کرده است. از
این نظر، اولین بار است که به زبان فارسی چنین کتابی داریم.
او تصریح کرد: به‌هر روی، ترجمه‌ی فارسی «عهد عتیق» و «عهد قدیم» در چند قرائت در
دسترس همه هست. اما تا پیش‌ازاین، از «تلمود» یا مکاتبات و فتاوا چیزی در دست
نداشتیم. حتی بخش‌هایی از مناجات یهودی هم در این کتاب ترجمه شده است، برای مثال
ترجمه‌ی کامل نماز یهودی. این کتاب تخصصی‌تر است و افزون بر اینکه کتابی آموزشی
است، می‌تواند به‌جای کتاب مرجع نیز به کار رود.
او افزود: سلیمانی امانت‌دارانه ترجمه می‌کند و کتاب را فارغ از اعتقاد خود برگردان
می‌کند. این روشِ درست در بیشتر کتاب‌های دانشگاه ادیان و مذاهب یا دانشگاه مفید
دیده می‌شود. در این کتاب‌ها مترجم خودش را از باورهای شخصی جدا می‌کند و حداکثر
نظر مخالف خود را در پانوشت بیان می‌کند و خدشه‌ای به اصل متن وارد نمی‌کند. از این
نظر، این ترجمه امانت‌دارانه است.
این محقق و دین‌پژوه کلیمی گفت: آرتور هرتزبرگ حاخامی محافظه‌کار است. بدین معنا که
از تعصب دینی یا راست‌کیشی فاصله گرفته و آزاداندیش‌تر است، لذا صداهای متنوعی از
یهودیت را بیان می‌کند. پس، در این کتاب با یهودیتی یکدست مواجه نیستیم و صداهای
متناقضی می‌شنویم و بخش‌هایی از تحولات فقهی یهود را می‌بینیم. مسائل جدید یا ثانوی
که جامعه‌ی یهود با آن مواجه بوده به معرض نظرسنجی و صدور رأی گذاشته شده است. برخی
از این علما همچنان بر فضای زمان حضرت موسی؛ یعنی زمان تلمود، پافشاری می‌کنند، اما
علمای دیگری در پی سازگاری فضای عملی احکام و باورهای یهودی با فضای زمانه یا سیاسی
یا حاکمانه‌ی زمانه‌اند. پس، حضور این تحولات و صداهای متنوع و گاه ناسازگار باهم
در این کتاب مرهون نگاه نویسنده است. دیگر آنکه تنوع دیدگاه را در یهودیتی می‌رساند
که در معرض شرایط متفاوتی قرار گرفته است.
او توضیح داد: باید توجه کنیم که یهودیت برخلاف اسلام و مسیحیت از دوران ویرانی
معبد، که دو هزاره است، فاقد حاکمیت بوده است و در شرایطی با مسائل خود مواجه
می‌شده است که قدرت حاکمه‌ی سیاسی نداشته، اقلیت بوده و در جوامع و ملیت‌های مختلف
پراکنده بوده است. علمای یهود برحسب مکانی که قرار داشتند، راه حلی برای مسائل
ارائه می‌کردند. پس، فضای فقهی در این کتاب گسترده است.
او اظهار داشت: دو نکته که به نظرم لُب کلام است در مقدمه‌ی مترجم و نویسنده بیان
شده است. مترجم در مقدمه به این نکته اشاره می‌کند که هدف در این کتاب ارزش‌گذاری و
داوری نیست، بلکه بیان تفاوت‌ها است. به نوعی او تأکید می‌کند که اصل مشکلات میان
ادیان تفاوت در نظام است. او بر این باور است که «بدفهمی از آنجا آغاز شده است که
هر فرد مسلمان زندگی پیامبران را آن‌گونه که در «عهد قدیم» مطرح شده است، در نظام
الهیاتی قرآن قرار می‌دهد و بنابراین، آن را ناسازگار می‌یابد». بدین معنا که وقتی
«توراتِ» یهودیت را مطالعه می‌کنیم باید در نظر داشته باشیم که آن در نقطه‌ای قرار
دارد و باید آن را در همان نقطه بررسی کنیم، نه اینکه آن را در جایگاه خودمان
بسنجیم. چراکه این ناسازگاری ایجاد می‌کند.
آبائی در ادامه گفت: نویسنده نیز در مقدمه تکلیف یهودیت را در مقابل جهان مشخص
می‌کند. او ایده‌ی قوم برگزیده را به‌درستی به قوم کاهن ارتباط می‌دهد. کلمه‌ی
«کاهن» در یهودیت بسیار مهم است و پیش از یهودیت به روحانی بت گفته می‌شد. در این
دوره، مردم در عبادت دخیل نبودند و فقط وجوهات و هدایا می‌دانند و کاهن مراسم مذهبی
را انجام می‌داد. یهودیت مفهوم کِهانت را حفظ می‌کند و آن را از بت به سمت خدا
می‌چرخاند. حالا کاهن معبد بیت‌المقدس قربانی‌ها و آیین‌های عبادی را انجام می‌داد
و اکثر یهودیان باز فقط وجوهات یا قربانی را فراهم می‌آوردند و نظاره‌گر بودند.
سرانجام، در سال۷۰ میلادی معبد از بین می‌رود و کهانت از حالت موروثی درمی‌آید و
به‌صورت امری علمی و اکتسابی به حاخام‌ها و علما منتقل می‌شود. پس، شکل روحانیت
یهودی تغییر می‌کند. در «تورات» قوم برگزیده به قوم کاهن ملت‌ها تعبیر شده است؛
یعنی ایده‌ی اولیه این بوده است که یهودیان کاهنان جهان باشند و مردم جهان برای
مسائل عبادی و توحیدی به یهودیت اقتدا کنند. قرار بوده که مردم موحد بشوند، نه
اینکه یهودی بشوند. در خود کتاب به هفت فرمان بنی نوح اشاره شده است. یهودیان بر
این باورند که هفت فرمان شامل پرهیز از گناهان کبیره است و هر فردی که این هفت حکم
را انجام دهد، فارغ از هر قومی، رستگار است. یهودیت قرارداد سنگین‌تری می‌بندد و
کهانت و هدایت مردم را به‌سوی نجات می‌پذیرد. این ایده‌ی قوم برگزیده است. و با
توجه به این ایده باید وارد این کتاب شد و یهودیت را از این منظر شناخت.
او در پایان گفت: جامعه‌ی یهودی ایران معمولاً با توهین‌ها و تهمت‌ها و تبعیض‌هایی
به لحاظ دینی یا باورها رو‌به‌رو بوده است و همیشه اعتراض خود را به هر طریقی اعلام
کرده است. کتاب‌هایی علیه باورهای ما نوشته شده است و باورهای یهودی را تحریف و به
مخاطب عرضه کرده‌اند. اما در کنار این ناراستی‌ها و اعتراض‌ها، این نکات مثبت را هم
شاهدیم که یک روحانی مسلمان از قم، از دانشگاه مفید، کتابی راجع به یهودیت را
به‌درستی و امانت‌داری از حاخام یهودی معتبری ترجمه کرده است. چنان‌که کتاب‌های
دیگری در دانشگاه ادیان و مذاهب و دانشگاه مفید به همین صورت تالیف و ترجمه شده
است. پس، ما در کنار آن ناراستی‌ها این بخش مثبت و درستکاری‌ها را هم می‌بینیم و
قدر می‌نهیم.
