سيما مقتدر
آذر 78
جامعه يهودي اوكراين قبل و بعد از فروپاشي شوروي
اوكرائين
Ukraina كشور جمهوري، در جنوب غربي كشور اتحاد جماهير شوروي سابق قرار دارد كه
درياي سياه و مرزهاي روماني، مجارستان ، لهستان و چك و اسلواكي در مغرب آن قرار
گرفته و از شمال به بيلوروسي و از سوي ديگر به روسيه فدراتيو محدود است. در 1938 به
مساحت 445000 كيلومتر مربع بود اما امروزه 603700 كيلومتر مربع مساحت دارد. داراي
حدود 52 ميليون نفر جمعيت است.
نژاد: 72% اوكرائيني، 22% روسي،1% يهودي و بقيه بيلوروسي.
زبان: اسلاوي. پايتخت: شهر كيِف Kiev.
با مطالعه اي در تاريخ، نام كشورهايي كه با گذشت زمان، به شهري مبدل شده اند زياد به چشم مي خورد و اين موارد در تاريخ قرن بيستم اروپا نادر نمي باشد. مواردي از شهرهاي اروپاي شرقي ديده مي شود كه گذشته خود را به عنوان يك شهر كوچك يهودي نشين قبل از اشغال كاملاً به فراموشي سپرده اند. اين گونه شهرها در حوالي اوكراين زياد به چشم مي خورند. شهرهاي "برودي" (Brody)، "ويچنتس" (Wischnitz) يا "سامبير" (Sambir) شهرهاي فراموش شده اي هستند كه نه تنها مركزيت خود را از دست داده اند بلكه يهوديتي كه در گذشته در آنها رواج داشته در حال حاضر از بين رفته است. مورد ديگري از شهرهاي كوچكي كه تبديل به شهر شده است و تقريباً نام آن براي همه آشنا مي باشد "برديچف" است كه هنوز داراي سكنه يهودي مي باشد. "برديچف" از نظر جغرافيايي حدود 2 ساعت با اتومبيل با "كيف" (Kiew)فاصله دارد. در زمان هيتلر به طور موقت ستاد فرماندهي او در نزديكي برديچف در ناحيه اي بنام "وينيتس" (Winnizia) قرار داشت. قبل از جنگ جهاني اول "برديچف" كه در آن هنگام قسمتي از اوكراين روسيه تزاري بود يكي از مراكز يهوديت به شمار مي رفت. در آن زمان دو سوم جمعيت برديچف يهودي بودند. اين شهر با داشتن چاپخانه هاي مخصوص يهوديان، مدارس و اتحاديه هاي خاص يهوديان باعث پشت گرمي يهوديان ساكن در منطقه بود.
بر خلاف بسياري از شهرهاي كوچك اوكراين كه با گذشت زمان در آنها يهوديت از بين رفته است، در حال حاضر هنوز "برديچف" داراي جامعه يهودي مي باشد. در اين شهر كه داراي 90000 سكنه مي باشد حدود 700 نفر يهودي زندگي مي كنند. در سال هاي اخير، مدت كوتاهي قبل از فروپاشي روسيه، كانوني به نام "جامعه يهود" شكل گرفت كه مسئوليت آن را خانم "الا وانشل بوئيم " (Ella Wanschelboim) عهده دار مي باشد. او در ازبكستان، شهري كه خانواده اش به آنجا مهاجرت كرده بودند به دنيا آمد.
به
همين جهت او از نزديك، پيامدهاي جنگ را به علت موقعيت جغرافيائي محل تولدش لمس كرده
است. پدر او سرباز ارتش سرخ بود و چند هفته پس ازحمله ارتش آلمان نازي كشته شد و
مادرش نيز پس از خاتمه جنگ در اثر بيماري سل فوت كرد. پس از آن، سرپرستي خانم الا
وانشل بوئيم را مادربزرگش به عهده گرفت، شخصي كه پايه گذار اطلاعات مذهبي، زبان
عبري (ييديش) او به شمار مي آيد.
اين خانم كه هم اكنون 57 سال دارد مي گويد: " من هميشه از مادربزرگم مي خواستم برايم داستان تعريف كند، اما او قصه اي بلد نبود و به همين خاطر هميشه مطالب برگزيده از تورات را به صورت داستان برايم تعريف مي كرد."
در حال حاضر در "برديچف" افراد معدودي آشنائي به زبان «ييديش» (ييدش تركيبي از زبان عبري و زبان هاي اروپايي است) دارند. تقريباً نسل جديد كه بعد از جنگ به دنيا آمده است اكثراً با زبان و فرهنگ روسي آشناتر هستند. فقط سكنه نسبتاً مسن "برديچف" اعم از يهودي و غير يهودي هنوز به ييديش تكلم مي كنند. زيرا در گذشته به علت اينكه اوكرايني هاي غير يهودي در اقليت بودند زبان ييديش را به اجبار به تبع اكثريت ياد مي گرفتند اما با گذشت سالها بافت جمعيتي تغيير پيدا كرده است. درآن موقع از 75000 سكنه برديچف قريب 45000 نفر يهودي بودند. بر اساس آمار منتشره اين رقم در اواخر دهه 30 ميلادي به 57000 يهودي نيز افزايش يافت. حدوداً پنج سال پس از آن يعني در 5 ژانويه 1944 زماني كه ارتش سرخ مجدداً وارد اين شهر شد، تنها 15 يهودي در آنجا حضور داشتند چون اكثر يهوديان توسط نازيها در سال 1941 در گتوهاي خود تيرباران شده بودند و فقط همين تعداد انگشت شمار موفق به نجات جان خود شدند. پس از پايان جنگ تعداد كمي از مهاجرين يهودي مجدداً به موطن خود مراجعت مي كنند. در مواردي به علت اينكه شوروي سابق، بازگشت اين مهاجرين را پيش بيني نكرده بود، با ورود مجدد آنها مخالفت شد و در مواردي هم يهوديان خود تمايلي به بازگشت به موطن سابق خود نداشتند چرا كه مايل به ديدن جاي خالي اقوام و دوستان خود نبودند.
با اين وجود، آماري كه يك سال پس از فروپاشي شوروي تهيه شده، نشان مي دهد بيش از سه هزار تن از سكنه برديچف يهودي بوده اند. اعلام اين آمار پس از فروپاشي شوروي از اين نظر حائز اهميت است كه بسياري از افراد شركت كننده در اين آمارگيري همان طور كه انتظار مي رفت به علت امكان ضايع شدن حقوق سياسي و قومي خود عملاً مايل نبودند پاسخ صحيحي به سؤالات بدهند و يا در مورد مليت خود كه در گذرنامه هاي آنها ذكر شده بود اظهار نظري نمايند. خانم وانشل بوئيم مي گويد: " در گذشته بسياري از يهوديان به علت اينكه با اعلام نمودن مذهب خود بسياري ازموقعيت هاي اجتماعي و امكانات ترقي خود را از دست مي دادند، مذهب خود را ظاهر نمي كردند.
اما اين خانم شخصاً هيچگاه يهودي بودنش را پنهان نكرده است. در اسناد سجلي او كه در شوروي سابق صادر شده مذهب او يهودي ذكر شده است. او معتقد است افرادي كه بعد از سال ها بخواهند مذهب پنهان نگهداشته خود را آشكار كنند با مشكل روبرو خواهند بود. او در ادامه مي گويد «در شوروي هيچ يهودي پس از فوت استالين نمي بايست از نوع مذهب خود واهمه داشته باشد و ضرورتي هم به كتمان مذهب نبود. افرادي كه مذهب خود را پنهان كردند فقط در فكر منافع شخصي خود بودند. اما به نظر من طرز فكر اين افراد مردود است . انسان داراي هر مليت و مذهبي كه باشد بايد غرور خود را حفظ كند».
در فاصله اي نه چندان دور از منزل خانم وانشل بوئيم در ساختماني در حاشيه مركز شهر تنها كنيساي برديچف كه از 6 كنيساي گذشته به جاي مانده، قرار دارد. در آنجا حاخامي حضور ندارد. مرد جواني كه در حياط كنيسا مشغول جمع آوري هيزم است از وضعيت جامعه يهود صحبت مي كند: "روزهاي شبات به راحتي ده نفر (عسارا) جمع مي شوند اما در روش هشانا و كيپور در كنيسا جمعيت كثيري حضور بهم مي رسانند"
خانم وانشل بوئيم اضافه مي كن: " ملاً دوره حكومت ضد يهودي به پايان رسيده است اما هنوز متاسفانه در اوكراين، مثل گذشته بعضي برخوردهاي ضد يهودي مشاهده مي شود". به همين جهت است كه او هم به زودي مانند ديگر همكيشان خود "برديچف" را ترك خواهد كرد. به علت اينكه همسر او دچار بيماري قلبي است احتمالاً آنها آلمان را به عنوان محل سكونت بعدي خود انتخاب خواهند كرد.
بدين ترتيب همين جامعه كوچك يهودي نيز كوچكتر خواهد شد و ديگر با آن شهر كوچك دوره گذشته وجه مشتركي نخواهد داشت.
تقريباً 700 نفر يهودي باقيمانده در برديچف ديدگاه مثبتي نسبت به آينده يهوديت در اين منطقه ندارند. به مرور با از بين رفتن نسل قديمي در اين شهر يهوديت نيز از بين خواهد رفت چراكه جوانان اكثراً مهاجرات مي كنند. بدين ترتيب متاسفانه تجديد حيات براي يهوديت در برديچف عملاً هنوز آغاز نشده استn
در گذشته "برديچف" (Berditschew) بالغ بر 57000 سكنه يهودي داشت. اما در حال حاضر در اين شهر فقط 700 نفر يهودي سكونت دارند. سال هاي متمادي اوكراين بعنوان شهري يهودي نشين در اروپاي شرقي به شمار مي رفت اما سياست بعد از جنگ استالين كه مهاجرت مجدد يهوديان رانده شده را به قسمت غربي روسيه پيش بيني نكرده بود، به اين قدمت پايان بخشيد. بدين ترتيب اين شهر و فرهنگ آن كم كم روبه زوال گذاشت به حدي كه تقريباً نشانه اي از يهوديت در آن ديده نمي شود. ولي در حال حاضر در "برديچف" در اوكراين كه در گذشته شهر كوچكي بود هنوز يك گتو وجود دارد.
