مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
تابستان 99
سکونت کلیمیان در شرق تهران
کلیمیان
تهران قدیم پس از چندین دهه زندگی در محله کلیمیان (محدوده ارگ قدیم تهران-
اطراف چهاراه سیروس و بیمارستان دکتر سپیر و محلۀ عودلاجان)که اصطلاحاً به
آن «محلهی سرچال» نیز اطلاق می‌شد، به تدریج تصمیم گرفتند که از منطقه
مذکور خارج شده و خارج از محدودهی فوق سکنی گزینند. این کوچ و در حقیقت،
جابجایی، آرام آرام از اواخر نیمه دوم دههی 1280 خورشیدی آغاز و در اواسط
دههی 1290 به اوج خود رسید و با آغاز دههی 1300، اکثر کلیمیان از
محدودهی زندگی کلیمیان تهران قدیم (سرچال) خارج شده و در بیرون از این
منطقه به زندگی جدید و کسب و کار پرداخته بودند.
کلیمیان آن زمان در ابتدا محدودۀ میدان حسن آباد (هشت گنبد سابق) و سپس
محدوده خیابان شیخ هادی (جنوب خیابان جمهوری اسلامی فعلی) را جهت زندگی
جدیدشان برگزیدند. گروهی دیگر نیز که از تمکّن مالی بیشتری نسبت به سایر
همکیشان خود برخوردار بودند، مستقیما به مناطق شرقی تهران نقل مکان کردند،
از جمله خیابان سیروس به سمت شمال (شمال میدان بهارستان)، خیابان سپاه
جنوبی، منطقه پل چوبی، میدان سپاه (میدان عشرت آباد سابق)، خیابان گرگان و
خواجه نصیر، محدوده میدان امام حسین (میدان فوزیهی سابق)، خیابان دکتر
شریعتی و اطراف آن، محدودهی دروازه شمیران، خیابان سعدی و محدودهی دروازه
دولت که بعدها به تدریج بر اساس نیاز به مکانهای مذهبی، کنیساهایی در این
مناطق برای کلیمیان تأسیس شد. البته پیشتر در محلهی کلیمیان و اطراف
بازار تهران کنیساهای قدیمیتری از جمله کنیساهای عزرا یعقوب، کنیسای حاداش
و کنیسای ملاحنینا ساخته شده بودند.
احداث کنیسای پل چوبی
عدهی کثیری از کلیمیانی که به منطقه شمالی میدان بهارستان، خیابان
سپاه (محدوده میدان عشرت آباد، سپاه فعلی) و خیابان حقوقی و منطقه دروازه
شمیران و محلات تابعهی آن نقل مکان کرده بودند تا مدتها به جهت انجام
فرائض دینی خود و خواندن تفیلا (نماز) مجبور بودند با پای پیاده (بالاخص
روزهای شبات) به کنیساهای محلهی قدیمی کلیمیان رفته و به انجام امور شرعی
خود بپردازند. بعدها با انجام جلسات و نشست های متعدد با نمایندگان و
معتمدین مردم و نمایندگان انجمن کلیمیان وقت (حِبرا) تصمیم بر این شد که در
محّل تقاطع خیابان های شاهرضا (انقلاب اسلامی فعلی) و خیابان سپاه (عشرت
آباد)، در قطعه زمین بسیار کوچکی که توسط یکی از خیّرین و افراد نیک اندیش
کلیمی آن زمان به جامعه کلیمیان اهداء شده بود، کنیسای کوچکی ساخته شده و
به انجام فرائض مذهبی و امور شرعی همکیشان کلیمی اختصاص یابد. پس از
چندسال با ازدیاد نفوس جمعیّتی کلیمیان و بخصوص افرادی که از شهرستانهای
یزد، شیراز، همدان، اصفهان وکاشان به تهران نقل مکان کرده بودند، نیاز به
بزرگتر شدن مساحت کنیسا به شدت احساس شده و قطعه زمین دیگری که در مجاورت
زمین کنیسای پل چوبی قرار داشت خریداری و به زمین قبلی ملحق شد و زمین
کنیسای پل چوبی فعلی جهت احداث کنیسایی بزرگتر، آماده گردید.
خلاصه ای از تاریخچۀ کنیسای پل چوبی
تاریخ ساخت کنیسای پل چوبی به اوایل دهۀ 1320 خورشیدی بازمی گردد یعنی
حدود سالهای 24-1323 که از آن زمان یعنی سالهای احداث کنیسای مذکور (بیش
از 75 سال) میگذرد اما تاکنون کنیسا به لحاظ جمعیتی و خصوصیات فیزیکی
(معماری) دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است.
علت نامگذاری کنیسای پل‌چوبی
همانطوری که گفته شد، کنیسای پل چوبی دقیقا در محل تقاطع خیابانهای
سپاه و انقلاب اسلامی فعلی تأسیس شده بود و چون از سالیان گذشته پلی با
پایههای فلزی، خیابان سپاه جنوبی را به سپاه شمالی متصل میکرد و از بالای
خیابان انقلاب عبور کرده بود و به پل چوبی[1] معروف بود، و چون کنیسا در
مجاورت و فاصله بسیار اندک از این پل احداث شده بود، کنیسا از سالهای
بسیار دور به کنیسای پل چوبی شهرت یافت.
خصوصیات
معماری کنیسای پل چوبی
با توجه به این که بنای کنیسای پل چوبی در زمان جنگ جهانی دوم و همزمان
با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین انجام شده است، ساختمان کنیسا ترکیبی
از معماری سنتی ایرانی و معماری اروپایی میباشد. مهمترین دلیل بر این
مدّعا پنجرههای دراز باریک و نزدیک به هم در نمای خارجی کنیسا از سمت حیاط
میباشد. ساختمان کنیسا کاملاً آجری بوده و تا حد زیادی از استحکام
برخوردار است.
نکاتی چند در مورد جایگاه تورات مقدس (هِخال)
در ابتدا تا حدود دو دهه از ساخت کنیسا، جایگاه تورات مقدس (محراب) کنیسا
بصورت بسیار قدیمی (قفسه ساده یا اشکاف) بوده است که در ابتدای دههی 1340،
تصمیم به بازسازی اساسی قسمت محراب کنیسا گرفته شد و در پایان سال 1343
خورشیدی (اسفندماه) از بخش هخال جدید کنیسای پل چوبی بهرهبرداری گردید.
به نظر میرسد که رنگآمیزی داخل محراب از زمان تأسیس کنیسا هرگز تجدید
نشده باشد. نماکاری محراب تشکیل شده است از هسته اصلی و محیط قوسی بسیار
شکیل و زیبای بالای آن با کاشیکاری سنتی هنرمندان اصفهانی که دور تا دور
آن با حروف و جملات زیبا بهزبان عبری مزّین گردیده است.
تزئینات دور محراب از دو پوسته گچی جداگانه تشکیل شده است که طبق کتیبهای
در پایین سمت چپ محراب در اسفندماه 1343 خورشیدی، توسط برادران هنرمند
کاشیکار اصفهانی، کاشیکاری شده و تاریخ آن به ثبت رسیده است. به جرأت
میتوان گفت که بخش جایگاه تورات (هخال) کنیسای پل چوبی تهران، یکی از کم
نظیرترین محرابهای کاشیکاری شده در ایران باشد. گفته میشود که شخصی به
نام داود سموهی با همکاری برخی افراد دیگر و با طراحی و نقشه مرحوم حاخام
یوسف همدانی کهن، سنگ نوشته نیم دایرهای را که در پیشانی محراب کنیسا قرار
دارد به انجام رسانده است.
سخنرانی تاریخی جناب حاخام اوریل داویدی در کنیسای پل چوبی
پس از تأسیس کنیسای دروازه دولت که حدود یک دهه و اندی پس از ساخت
کنیسای پل چوبی، توسط یکی از افراد نیکاندیش کلیمی به نام حاج حق نظر
تهرانی در اواسط دهه 1330 خورشیدی به انجام رسید، جناب حاخام اوریل داویدی،
مرجع فقید کلیمیان ایران، طی یک سخنرانی مبسوط که در شهریورماه 1339 به
مناسبت موعد روش هشانا (آغاز سال جدید عبری) در کنیسای پل چوبی ایراد
کردند، مردم را به حفظ سنگر مذهبی محل زندگی خود، یعنی کنیسای پل چوبی
فراخوانده و از جماعت کنیسا درخواست کردند که کنیسای خود را به بهانه رفتن
به کنیسای دروازه دولت رها نکرده و به بهانه انجام فرائض مذهبی به کنیسای
تازه تأسیس دروازه دولت نروند. این سخنرانی مهم ایشان باعث تعدیل جمعیت
کلیمیان نمازگزار هر دو کنیسا از آن زمان شده که تاکنون نیز ادامه داشته و
خوشبختانه کنیسای پل چوبی بیش از 7 دهه و نیم که از حیات آن میگذرد با
اقتدار کامل وجهۀ مذهبی خود را در میان کلیمیان تهران حفظ نموده است.
یادی از افراد مؤثر و زحمتکش و بزرگان تاریخ کنیسای پل چوبی
مرحوم جناب حاخام یوسف اورشرگاء، مرحوم حاخام یوسف همدانیکهن (مرجع
فقید کلیمیان ایران)، مرحوم حاخام اوریلداویدی (مرجع فقید کلیمیان ایران)،
مرحوم کهن، آقای آشور زاده، استاد رحمن دلرحیم، مرحوم آقای روشندل، مرحوم
برادران موسی‌زاده، آقای بنیاهو نقره‌‌ئیان، مراد اریه (نماینده وقت
کلیمیان ایران در مجلس شورای ملی 1336- 1333 خورشیدی)، آقای حوریزاده ،
مرحوم مرتضی یافه، آقای الیاسیان، ابراهیم میشاعلیان، آقای حریریان، موسی
موافق، آقای صالح، برادران شمسیان و افرادی دیگر که در این مقال نمیگنجد.
سرانجام سخن
در پایان تشکر فراوان دارم از تمامی عزیزان و افرادی که بنده را در
تهیه و نگارش این مقاله یاری و مساعدت فراوان نمودند. از جمله : هارون
یشایایی، بیژن آصف، استاد رحمن دلرحیم، آقایان حریریان و مهندس سلیمان
کلیمی صفا (از مسئولین و اعضای هیئت امنای کنیسای
پل چوبی)، و با سپاس و تشکر خاص از آقای شهاب شهامیفر.
منابع
1. گزارش یک دوران، هارون یشایایی
2. محله کلیمیان تهران، دکتر ناصر تکمیل همایون
[1] در فاصله میدان شمالی دروازه شمیران و عشرت آباد، تا سال های دهه دوم
قرن شمسی حاضر خندقی بود، که بیرون دروازه شمیران قرارداشت، بر این خندق
پلی چوبین زده بودند، که با انباشتن خندق از میان رفت، ولی نام آن به مثابه
اسم محل باقی ماند. (ویکیپدیا)
مقاله های مربوط:
