مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
زمستان 99
گذری بر تاریخچه کنیساهای تهران
نگاهی
اجمالی به تاریخچه سکونت کلیمیان در منطقه شمال غرب تهران
پس از اینکه در اواسط دهۀ 1290 خورشیدی به بعد، به تدریج کلیمیان از محلّه ی
قدیمی کلیمیان تهران (محله ی سیروس یا سرچال)، خارج و در محله های اطراف میدان
حسنآباد، خیابان شیخ هادی و منطقه شرق تهران (مناطق سعدی، دروازه دولت، پل چوبی،
میدان امام حسین، شریعتی و گرگان) اسکان یافتند، عدهای نیز تصمیم گرفتند که به
مناطق شمالی تهران (بخصوص مناطق شمال غربی تهران) آن روز نقل مکان نمایند. میتوان
گفت که مرکزّیت تجمع آنان از اواسط دهه 1320 خورشیدی به بعد، در محدوده منطقه
امیرآباد (محدود ه ی خیابان جمالزاده شمالی فعلی- بلوار کشاورز به بالا - منطقه
جمشیدآباد سابق) بوده است که البته در دهههای بعد به تدریج در مناطق شرق
بلوارکشاورز به سمت شمال تهران و منطقه یوسف آباد گسترش یافت و بعدها کنیسا
(کنیسه)های ابریشمی، عبدالله زاده و یوسف آباد در آن مناطق کلیمیان تأسیس گردید.
منطقه احداث مجتمع مذهبی-فرهنگی زرگریان
از حدود سال های 1335 و 1336 خورشیدی به بعد، براساس طرح تفصیلی شهر، تهران آن
روز می بایست به تدریج به مناطق 21 گانه امروزی تبدیل و هر منطقه مطابق با قوانین
مربوط به خود اداره می شد. از محدوده میدان 24 اسفند (میدان انقلاب فعلی) به سمت
شمال (خیابان کارگر فعلی به سمت غرب- جمالزاده و بالاتر)، بعنوان منطقه امیرآباد
معروف بود و خیابانی بنام (جمالزاده) وجود نداشت. منطقه شمال جمالزاده آن روزگار
بنام جمشیدآباد معروف بود که در واقــع کنیسای زرگریان در بخــش جنوبی منطقــه
جمشیدآباد (محدوده بلوار الیزابت - بلوار کشاورز فعلی) احداث شد. لازم به توضیح می
باشد که قانون طرح تفصیلی شهر تهران در نیمه سال 1356 اجرائی شد و از آن پس
به بعد، منطقه امیرآباد (جمشیدآباد-غرب خیابان کارگر) به خیابان جمالزاده تغییر نام
داد که البته خیابان جمالزاده بعدها از خیابان آذربایجان (جنوب) و تا خیابان دکتر
فاطمی فعلی (شمال) امتداد پیدا کرد.
زندگینامه عبدالله زرگریان
عبدالله (الیاهو) زرگریان، یکی از محبوب ترین معتمدان جامعه ی کلیمیان، به سال
1291 خورشیدی در یکی از خانواده های متدّین یهودی در شهر همدان چشم به جهان گشود. 5
سال بیشتر نداشت که پدرش (سلیمان) که به حرفه ی زرگری اشتغال داشت چشم از جهان فرو
بست. عبدالله زرگریان تحصیلاتش را در مدرسه ی آلیانس (اتحاد) آغاز نمود و به موازات
تحصیل در جوانی، در رشته-های مختلفی مشغول به کار شد. عبدالله زرگریان پس از فارغ
التحصیلی از آلیانس راهی تهران شد و پس از مدتی به حرفه ی بُنکداری پرداخته و به
جهت اعتماد شایان توجهی که در بین بازاریان تهران بدست آورده بود، به عنوان یکی از
اعضای معتمدین بازار عمده فروشان تهران انتخاب شد. پس از چندی به عضویت انجمن
کلیمیان تهران درآمده و به عنوان عضو مؤثر در کمیته حل اختلاف در انجمن کلیمیان،
خدمات شایان توجهی را به جامعه کلیمی از جمله جلوگیری از طلاق زوج های جوان و حل و
فصل مشکلات زناشویی آنان انجام داد. وی در دو دوره ی متوالی بعنوان عضو کمیته نظارت
بر انتخابات انجمن کلیمیان تهران منصوب شد.
با آغاز دهۀ 1340 خورشیدی، عبدالله زرگریان، چنان به اوج شهرت و محبوبیت به لحاظ
خیراندیشی و اقدامات مؤثر و مثبتش در نظر جامعه ی کلیمیان تهران دست یافته بود که
تقریباً هیچ زمانی نبود که در هیچ کوی و برزنی در میان جامعه ی کلیمیان ایران از
خدمات خیرخواهانه و نوع دوستانه ی وی صحبتی به میان نیاید.
به جرأت می توان گفت که یکی از پرارزش ترین و مهم‌ترین خدمات عبدالله زرگریان،
ایجاد یک مجتمع فرهنگی و مذهبی بوده است. او هنگامی که در منطقه امیرآباد قدیم
(جمالزاده فعلی) سکونت داشت، به دلیل عدم وجود مکانی مناسب برای عبادت در آن حوالی
تصمیم به ایجاد یک کنیسا گرفت. عبدالله زرگریان با همکاری تنی چند از دوستان و
همکاران خیّر و نیک اندیش خود (بالاخص مرحوم شموئیل خدادادی) اقدام به خرید قطعه
زمینی در حوالی خیابان (بلوار الیزابت - بلوار کشاورز فعلی)، در محور خیابان
امیرآباد قدیم (جمالزاده فعلی) نمود، (به سال 1326 خورشیدی).
پس از گذشت حدود 20 سال و پس از ارائه نقشه ی ساخت، سازمان آلیانس نیز آمادگی خود
را جهت ارائه کمک های مادی و معنوی لازم در قبال نامگذاری آن مجتمع به نام مجتمع
فرهنگی - مذهبی زرگریان رسماً اعلام کرد.
در
این اثناء مهندس منوچهر کهن بطور داوطلبانه، امور مربوط به مجری طرح مهندسی ساختمان
کنیسا و مدرسه را به عهده گرفت و پس از گذشت حدود دو سال و اندی از گذشت عملیات
ساختمانی، در اواخر تیرماه 1347 عملیات ساختمان مجتمع مذهبی- فرهنگی زرگریان به
پایان رسید.
ناگفته نماند که در طول مدت ساخت کنیسا و مدرسه، خود مرحوم عبدالله زرگریان بطور
مستقیم و مستمر بر کلیه امور عملیات ساختمانی این مجتمع نظارت مستقیم داشت. این
مجتمع فرهنگی مذهبی در چهار طبقه، مشتمل بر دبستان و دبیرستان با 18 کلاس و یک سالن
غذاخوری و یک کنیسای بسیار مدرن و زیبا آماده بهره برداری گردیده و در مهرماه سال
1347 طی یک مراسم رسمی با حضور افراد شاخص جامعه کلیمیان و سایر افراد نیک اندیش
جامعه افتتاح شد.
لازم به ذکر است که بعد از حدد 3 سال از تأسیس کنیسا و مدرسه ی اتحاد نو (زرگریان)
در مرداد ماه 1350، مرحوم عبدالله زرگریان به همراه دوتن از دوستانی که با وی در
ساخت و تأسیس این مجتمع همکاری داشتند در انجمن کلیمیان تهران حضور یافته و بطور
رسمی ملک کنیسا و مدرسه را به جامعه کلیمیان تهران انتقال دادند تا نام عبدالله
زرگریان از تابستان سال 1350 خورشیدی تا همیشه تاریخ در ذهن فرد فرد جامعه کلیمیان
تهران ماندگار گردد.
دیدار تاریخی نمایندگان جامعه ی کلیمیان ایران با حضرت امام خمینی (ره) در قم
پس از گذشت حدود 3 ماه از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، از طرف جامعه ی کلیمیان
ایران، تنی چند از معتمدین و افراد شاخص جامعه، مشتمل بر 6 نفر از جمله مرحوم جناب
حاخام یدیدیا شوفط، مرحوم جناب حاخام اوریل داویدی، هارون یشایایی، دکتر کامران
بروخیم، مهندس عزیزالله دانش راد و شادروان عبدالله زرگریان در 24 اردیبهشت ماه
1358 به دیدار رهبر انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) رفتند تا بار دیگر
همبستگی و وفاداری جامعه کلیمیان با آرمان های انقلاب اسلامی را به ایشان اعلام
نمایند. در این دیدار تاریخی که در بیت حضرت امام در قم انجام شد، حضرت امام با
توجه به اقامت دیرینۀ یهودیان در سرزمین کهن ایران زمین، پس از استماع صحبت های
نمایندگان جامعه کلیمی، اشاره نمودند که چون قوم یهود از طرف حضرت موسی(ع) دارای
کتاب و شریعت مقدس می‌باشند و چون مذهب آنان ریشه ی توحیدی و خداپرستی دارد، مجدداً
بر ایمنی و سهولت زندگی و اجرای فرامین و فرائض مذهبی این قشر از اقلیتهای دینی
شناخته شده در ایران، در چهارچوب قانون اساسی تأکید نمودند.
مقایسه و بررسی مجموعه فرهنگی- مذهبی زرگریان نسبت به سایر کنیساهای شمال و شمالغرب
تهران
در طول اواخر دهه‌ی 1340 خورشیدی (ابتدای تأسیس کنیسای زرگریان) و طول دهه‌ی 50 تا
اواسط دهه‌ی 60، کنیسای زرگریان و مدرسه اتحاد نو از شهرت و درخشش خاصی در میان
کلیمیان منطقه مذکور برخوردار بود، حتی با وجود کنیساهایی چون ابریشمی،
عبدالله‌زاده، کنیسای خراسانی‌ها، گیشا، یوسف‌آباد و کنیسای حکیم در مناطق شمال و
شمالغرب تهران، به مدت دو دهه و اندی، کنیسای زرگریان و مجموعه‌ی مرتبط با آن
همچنان از شهرت و محبوبیت خاصی در میان کلیمیان تهران آن زمان برخوردار بود و این
البته با زحمات بی‌شائبه شادروان عبدالله زرگریان و همکاران و دوستان خیراندیش وی
میسر گردیده بود.
وجوه تشابه و تمایز کنیسای زرگریان نسبت به سایر کنیساها
قاعدتاً اکثر کنیساهای مربوط به کلیمیان در ایران و به-ویژه در شهر تهران به دو
صورت طراحی و ساخته
شده‌اند: یا از حیاط به ساختمان کنیسا وارد می‌شدند و یا مستقیماً از سمت خیابان یا
کوچه از داخل خود ساختمان ورود به کنیسا صورت می‌پذیرفته است، البته کنیساهایی که
مدرسه نیز جزئی از آنها بوده است، ابتدا وارد حیاط کنیسا شده و سپس وارد خود کنیسا
می‌شدند که مسلماً کنیسای زرگریان نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. فقط در مورد
کنیسا و مجتمع آموزشی اتفاق گفتنی است که این مورد در مورد این مجموعه صادق نبوده و
ورودی مدرسه از داخل خود ساختمان (از سمت خیابان) و ورودی کنیسا از سمت حیاط از درب
کاملاً مجزا انجام می‌گردد.
نکته شاخص و قابل توجه در ساختمان کنیسای زرگریان
با توجه به این که ساختمان کنیسای زرگریان به‌صورت
یک سازه سه طبقه و یک نیم تراس همکف، احداث شده و با توجه به این موضوع که رفت و
آمد به طبقه سوم (طبقه کنیسا) برای افراد سالمند و ناتوان و کودکان به سختی صورت
می‌گرفته است، مهندس منوچهر کهن، (مجری طرح احداث کنیسا)، از همان ابتدا در طراحی
ساختمان کنیسا، یک دستگاه بالابر الکترونیکی (آسانسور)، جهت سهولت در امر رفت و آمد
به کنیسا در نقشه معماری آن لحاظ نموده بود. قابل ذکر است که در حال حاضر هیچ
کنیسایی را در تهران نمی‌توان یافت که در طراحی آن از آسانسور بهره‌گیری شده باشد و
فقط ساختمان کنیسای زرگریان از این خصوصیت برخوردار می‌باشد.
شرحی بر تاریخچه کلاس‌ها و آموزش‌های گروه تلمود تورای کنیسای زرگریان
قابل ذکر است که حدود 33 سال پیش (اواخر دهه‌ی 1360) خورشیدی برای اولین بار تفکر
ایجاد کلاس‌های آموزش تعالیم تورات مقدس در بین نونهالان، جوانــــان و
اهالی کنیسای زرگریان آغاز شد.
آقایان مرحوم روبن مشیرزاده، هوشمند گلبندی، دکتر رامین، یوسف حئیم ستاره شناس به
همراه فرامرز یونسی به جهت تشکیل این کلاس‌ها با جناب حاخام اوریل داویدی (مرجع
دینی وقت کلیمیان) مشورت نمودند و پاسخ مثبت و حمایت همه جانبه ایشان را در این
زمینه دریافت کردند.
کلاس‌ها با کمک خدا شروع شد و با وجود گرفتاری‌ها و موانع بسیاری که بر سر راه وجود
داشت، جوایزی به جهت تشویق هرچه بیشتر فرزندان و نونهالان جامعه در جهت آموختن
تعالیم تورات مقدس خریداری گردید که این امر توسط شخصی صدیق، خدا ترس و خادم جامعه
کلیمی بنام آقای داوید مولائی که بعدها مسئولیت کلیه کلاس‌ها را برعهده گرفت، انجام
شد. بعدها معلمینی به جهت همکاری در کلاس‌ها دعوت شدند تا به‌صورت خودجوش و عاشقانه
بدون هیچگونه چشم‌داشتی آموزش زبان عبری و تعالیم تورات مقدس را به فرزندان جامعه
آغاز نمودند. برگزاری مراسم مختلف از جمله مسابقات و گردش‌های دسته‌جمعی و سایر
تشویق‌ها باعث گردید که تعداد افراد علاقمند از کوچک تا بزرگ، زن و مرد، پیر و جوان
و خردسال مشتاق حضور در این کلاس‌ها شوند.
کلاس‌ها در ابتدا یک روز در هفته برگزار می‌شد، اما بعدها از یک روز به 3 روز در
هفته افزایش یافت و به یاری پروردگار بعدها از میان افرادی که در این کلاس‌ها شرکت
می‌کردند، افراد شاخص و معروفی بپا خاستند که در حال حاضر باعث افتخار جامعه
کلیمیان در تمامی عرصه‌های علوم مذهبی و حتی غیرمذهبی می‌باشند.
این راه با تلاش و قوت مضاعف ادامه یافت تا به جایی که هم اکنون در چندین کنیسای
معروف در سطح تهران، گروه آموزش تورات (تلمود توراه) مشغول آموزش علوم مختلف مذهبی
به فرزندان جامعه کلیمی می‌باشند.
یادی از معلمین قدیم و معاصر گروه تلمود توراه کنیسای زرگریان
خانم‌ها: پروین ناتان باخما، ساندرا خلیلی، نازنین عاقل، یِدیدصیون، طناز
ستاره‌شناس و خانم بِتی رنگ‌کار
آقایان: هاراو دکتر یوسف حئیم ستاره شناس، فرامرز یونسی، کوروش یونسی و هاراو یوسف
حئیم شم طُوو
معلمین سال‌های اخیر تلمود توراه زرگریان عبارتند از:
خانم‌ها: افسانه سِله، الیزا سِله، آنا ماه‌گرفته
آقایان: کوروش یونسی، آلن عیسی‌خاریان، پیمان گبای‌زاده، نیما رنگ‌کار، هاراو داوید
(مهرداد) ساسانی‌فرد و هاراو مُشه (پیام) خاکشور، هاراو بنیامین رنگ‌کار (ساکن خارج
ازکشور)، هاراو نیما (مُشه) رنگ‌کار.
خانم‌ها : بِتی رنگ‌کار (شمسیان)، آنابل شِم‌طُوو
(ماه‌گرفته) و خانم شهرزاد یعقوبی (همدانی‌کهن) که همگی ساکن خارج از کشور
می‌باشند.
تحولات مدرسه اتحاد نو (زرگریان) در طول نیم قرن گذشته
قاعدتاً در طول سال‌هایی که از تأسیس مدرسه اتحاد نو (از سال 1347 خورشیدی تاکنون)
می‌گذرد، مدرسه دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است که مهم‌ترین آنها کاهش تعداد
نفوس دانش‌آموزان و به تبع آن کاهش تعداد کلاس‌های مدرسه دقیقاً به نصف (یعنی از 18
کلاس به 9 کلاس) می‌باشد. ضمناً پیش از پیروزی انقلاب، آموزش در مدرسه در تمامی
مقاطع تحصیلی به‌صورت مختلط (دختر و پسر) صورت می‌گرفت اما در حال حاضر مدرسه در
اجاره‌ی آموزش و پرورش است و در مقطع ابتدایی و تا پایان پایه ششم و فقط به‌صورت
مدرسه دخترانه فعالیت دارد. لازم به ذکر است که مدرسه دارای یک سالن نمازخانه و 3
اتاق اداری نیز می‌باشد.
یادی از افراد شاخص و بانیان کنیسای زرگریان و مجتمع آموزشی اتحاد نو
زنده یاد عبدالله زرگریان، شموئیل خدادادی، شادروان آقاجان ناتانی، اسحق دیّان،
آقای حَنینا مِلّمِد، موسی بَرلاوی، سلیمان آراسته منش، داود ویکتوری، روح‌الله
پِطری، لاله‌زار خلیلی، برادران حکمت و
شادروان اسحق جاذب.
و کلامی چند بر پایان سخن
در پایان لازم است از تمامی افرادی که در تهیه و تنظیم مقاله مذکور بنده را یاری و
مدد رساندند سپاسگزاری نمایم:
آقایان هارون یشایایی، هاراو نیما (مُشه) رنگ‌کار، آلبرت عیسی‌خاریان و داود
گبای‌زاده (مسئولین کنیسای زرگریان) و تشکر خاص از مدیریت محترم دبستان اتحاد نو
(خانم سیما پذیرا) و همچنین معاونت محترم دبستان (خانم زهرا عباسی)
منابع
1.گزارش یک دوران - هارون یشایایی
2. محله کلیمیان تهران - ناصر تکمیل همایون
3.سیر تحولات ادیان مختلف در مشرق زمین، تألیف دکتر عبدالحسین کیایی دیالمه
مقاله های مربوط:
