مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
بهار 97
کنیسا و مجتمع آموزشی اتفاق
در
مراحل مختلف تاریخ زندگی یهودیان در ایران مکرراً ذکر شده است که یهودیانی از خارج
ایران به داخل کشور مهاجرت کرده‌اند و به تدریج و در مقاطع زمانی متفاوت وضعیت
زندگیشان دچار تغییر و تحولات زیادی شده است.
پس از اتمام جنگ خانمانسوز جهانی دوم، زمانی که دنیا به دنبال بازسازی خسارت های
وارد شده ناشی از جنگ مذکور بود، در کشور عراق آن روز، در دوران صدارت ولیعهد سیزده
ساله (ملک فیصل دوم)، وضعیت یهودیان ساکن
در عراق بسیار اسفناک به نظر می‌رسید. پس از تشکیل کابینه دولت، وی از همان ابتدای
کار سیاست خصمانه‌ای را نسبت به شهروندان یهودی ساکن کشور عراق در
پیش گرفت. اعمال فشارها، محدودیت ها، بیحرمتیها، اختناق، بازداشت ها، آزار و
شکنجه، آتش زدن اموال، بمبگذاریهای متعدد در اماکن مختلف یهودیان بالاخص کنیساها
و نهایتاً تهمت و افترا و متهم کردن شخصیت‌های مختلف یهودی به جرم های ساختگی و سپس
بازداشت و شکنجه افراد شاخص یهودی بعنوان مثال خانم (لورا خضوعی) یکی از شخصیت‌های
برجسته فرهنگی عراق و نیز محاکمه نمایشی (شفیق اُدَیس) یکی از بازرگانان با نفوذ و
موفق یهودی‌الاصل عراق و سپردن وی به جوخه اعدام که باعث وارد آمدن شوکی بسیار مخرب
و هولناک به جامعه یهودیان آن زمان عراق شد، از جمله اقدامات وحشیانه ملک فیصل دوم
می باشد.
ایجاد بحران در وضعیت زندگی یهودیان عراق
زمان زیادی نگذشت که چنان وضعیت زندگی برای یهودیان ساکن عراق غیر قابل تحمل شد و
عرصه بر آنان تنگ آمد که با نظر بزرگان قوم و متفقاً تصمیم به مهاجرت و ترک وطن
خویش گرفتند اما غافل از این حقیقت تلخ بودند که رژیم وقت عراق برای خروج یهودیان
از کشور قوانین و شرایط خاصی را وضع نموده است.
بر اساس قوانین مذکور یهودیان ساکن عراق صرفاً می‌توانستند با به جای گذاشتن 100%
اموال منقول و غیرمنقول خود از جمله وسایل زندگی و پول حاصل از فروختن منزل، مغازه
و امثالهم، بدون خارج نمودن پشیزی، فقط و فقط با یک حلقه انگشتر ازدواج از عراق
خارج شوند.
رفتار حکومت مستبد عراق به جایی رسید که شمار زیادی از عراقیان یهودی الاصل
بالاجبار خانه و کاشانه خود را رها کرده و دست خالی به کشورهای دیگر مهاجرت نمایند.
دلایل مهاجرت و زندگی یهودیان عراقی الاصل در ایران
جمعی از یهودیان ترجیح دادند به کشور همسایه یعنی ایران که از ادوار گذشته در مورد
مسائل تجارت به آن در رفت و آمد بودند و تا حدود زیادی هم با آداب و رسوم این
سرزمین اشراف داشتند مهاجرت نمایند. گفتنی است که در این میان عده بسیاری از
یهودیان ساکن عراق به ایران عزیمت کرده و با کمک مرزنشینان کُرد یهودی از طریق
خانقین عراق و قصر شیرین وارد خوزستان شده و سپس به خرمشهر آمدند.
گروهی دیگر در مناطق کردنشین خانقین در نوار مرزی در میان همکیشان خود استقرار
یافتند. یهودیان مهاجر به تهران را دیگر یهودیان خیّر تهرانی در مکان های موجود در
بهشتیه (خیابان مازندران) و یا در کنیسای حئیم تهران و نیز در خانه‌های یهودیان
محله (سرچال) که قبلاً تدارک دیده بودند به طور موقت اسکان دادند. باید گفت که سیر
مهاجرت یهودیان عراقی به ایران از سال 1321 خورشیدی تا سال 1324 بطور پیوسته و
مستمر ادامه داشت. اگرچه جمعی از یهودیان مهاجر نتوانستند خود را با شرایط موجود در
ایران تطبیق دهند و مجدداً تن به مهاجرت دوباره دادند ولی عده‌ای نیز با مشکلات
مبارزه کرده و سکونت در ایران را ترجیح دادند.
باید گفت که جمعیتی قابل توجه در ایران بویژه در پایتخت متمرکز شده بودند. دیری
نپائید که مسئولان جامعه یهودی عراقی با همکاری عراقی‌های بومی ساکن تهران و همیاری
انجمن وقت کلیمیان تهران به جهت سر و سامان دادن به وضعیت زندگی مهاجرین عراقی به
اتفاق همکاری تنگاتنگی را آغاز نمودند و قبل از هر اقدامی تصمیم به ایجاد مرکزی به
عنوان مجتمع فرهنگی نمودند.
تاریخچه تأسیس کنیسای اتفاق تهران
در اواسط سال 1324 خورشیدی یکی از مهندسین یهودی عراقی الاصل ساکن تهران در
راستای ایجاد یک فرهنگسرا یا مکان فرهنگی، هزینه خرید قطعه زمینی در مجاورت دانشگاه
تهران واقع در خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی فعلی) و آناتول فرانس (قدس فعلی) را
شخصاً متقبل گردید. پس از مدتی در تصمیم‌گیری‌های بعدی که متعاقباً انجام گرفت،
بخشی از قسمت شمالی زمین مذکور را با همکاری آقایان داود ماشی، صالح، یِحَزقل حئیم
و تنی چند از افراد خیراندیش کلیمی ساکن تهران به ساخت یک کنیسا اختصاص دادند.
پس از تأسیس کنیسا در سال 1325 خورشیدی انجمن عراقی های مقیم تهران با کسب مجوز از
وزارت فرهنگ و هنر وقت، نام «اتفاق» را که در زبان فارسی و عربی به معنای «اتحاد و
همبستگی» بود برای کنیسای مذکور برگزیدند.
کنیسای اتفاق یا در واقع کنیسای عراقی ها از همان ابتدای تأسیس خود تبدیل به مرکز
اجتماعات مختلف و گردهمائی های یهودیان عراقی الاصل مقیم تهران گردید.
شرحی بر طرح بنای کنیسای اتفاق
طرح بنای کنیسا از سبک معماری بابِلی الهام گرفته و بنیانگذار کنیسای اتفاق
شخصاً در طراحی و ساخت بنای کنیسا نظارت مستمر داشته است. ناگفته نماند وی در ساخت
کنیسای مشابهی در شهر نیویورک آمریکا پس از مهاجرت گروهی از یهودیان عراقی به این
شهر در اواسط دهه 1980 میلادی مشارکت اساسی و تعیین کننده داشته است.
مشخصات ظاهری و داخلی بنای کنیسای اتفاق
بنای کنیسای اتفاق در مجاورت حیاط مدرسه اتفاق در ضلع شمالی آن به طور مستقل از
ساختمان مدرسه بنا گردیده است. گفتنی است که سالن کنیسا با داشتن بیش از 10 متر
ارتفاع در یک طبقه (به صورت همکف) با گنجایش بیش از 350 نفر برای آقایان و در قسمت
درب ورودی یک نیم طبقه (دوم) که با دو مسیر ورودی (راه پله) با گنجایش 120 نفر
مخصوص بانوان بوده که از چهار طرف با دیوارهای جنبی با نصب پرده‌های نسبتاً بزرگ
بعنوان نورگیر و همچنین با استفاده از طرح های هنری اصیل ایرانی من جمله گچ کاری و
آئینه‌کاری به ویژه در سقف و اطراف جایگاه تورات (هخال) زیبایی و شکوه خاصی به این
کنیسا بخشیده است. یکی از ویژگی‌های این کنیسا داشتن سیستم گرمایشی بسیار پیشرفته
بوده که در زمان خود در میان دیگر کنیساهای تهران نظیر نداشته است و فقط کنیسای
اتفاق از این امکانات برخوردار بوده است.
وضعیت مجتمع آموزشی اتفاق به لحاظ فیزیکی و ساختار معماری ساختمان مدرسه که
بلافاصله بعد از بنای کنیسا (بین سال‌های 1326 تا 1327) ساخته و تأسیس شد، با
معماری خاص و کم نظیری شکل گرفته است که خود به تنهایی اثری هنری بوده و به جرأت
می‌توان گفت که پس از مدارس آلیانس و کوروش، از مدارس ماندگار تهران به شمار
می‌رود. مجتمع فرهنگی اتفاق دارای بنایی در 3 طبقه با تعداد زیادی کلاس درس به
همراه دو کتابخانه و دو آزمایشگاه بسیار مجهّز و یک کارگاه فنی حرفه‌ای است.
سالن اجتماعات و آمفی تئاتر مجتمع اتفاق
همزمان با تأسیس ساختمان مدرسه، یک آمفی تئاتر و سالن بزرگ چند منظوره جهت برگزاری
مراسم و گردهمائی‌ها و سخنرانی‌های مختلف، و جشن‌های عروسی در در طبقه همکف مجتمع
مذکور پیش‌بینی گردید.
در وسط ضلع شرقی این سالن، جایگاه بسیار زیبایی با سبک معماری فاخر (آئینه‌کاری)
ساخته شده که جهت انجام مراسم عقد استفاده می‌شد.
تجهیز
مجتمع آموزشی
پس از تأسیس ساختمان مدرسه، تجهیز آن جهت استفاده بهینه آموزشی و یادگیری
مؤثرتر دانش‌آموزان در برنامه‌ی مسئولین فرهنگی و آموزشی جامعۀ کلیمیان تهران بود،
حتی در دوران جنگ، مسئولین آموزش و پرورش وقت نهایت همکاری را در تجهیز این مدرسه
با مسئولان آن و اعضای انجمن کلیمیان وقت به انجام رساندند.
در دو دهه اخیر نیز سایت رایانه و اتاق سمعی بصری جهت استفاده بهینه از نرم‌افزارها
و نوارهای آموزشی جهت آموزش مؤثرتر تشکیل و راه‌اندازی گردیده است.
وضعیت مجتمع از نیمه دوم دهه 40 و اوایل دهۀ 50 خورشیدی مطابق آمارهای مستند موجود
از اواخر نیمه دوم دهۀ 1340 خورشیدی تا اوایل دهۀ 50 حدود 85 درصد
پذیرفته‌شدگان کلیمی در کنکور دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور از بین
دانش‌آموزان مدرسه اتفاق بوده‌اند. مدیریت مدرسه اتفاق از حدود سال‌های 46-1345 تا
حدود سال‌های 56-1355 خورشیدی به عهدۀ دکتر باروخ بروخیم بوده است که در طول این
سال‌ها همواره از نظر آموزشی سیر صعودی را طی کرده است.
ترکیب دانش‌آموزان از نظر مذهب
کادر مجرّب مجتمع آموزشی اتفاق تهران در سالیان متمادی، شاگردان ادیان مختلف را
به خود جذب نمود تا جایی که تا اواسط دهه 1350 خورشیدی، حدود 20 درصد از جمعیت حدود
2000 نفری این مدرسه را ادیان مسلمان، مسیحی و زرتشتی تشکیل می‌داد.
لازم به ذکر است که سالیان متمادی، درآمد حاصله از صندوق کنیسای اتفاق و عواید حاصل
از سالن بزرگ مدرسه (سالن اجتماعات و آمفی‌تئاتر) جهت جشن‌ها و مراسم مذهبی، صرف
مخارج تحصیلی صدها دانش‌آموز کم بضاعت مجتمع آموزشی اتفاق شده است.
کلام پایانی
این گوشۀ کوچکی از تاریخچه‌ی کنیسا و مجتمع آموزشی اتفاق تهران بود که با زحمات
بسیار عراقی‌های مهاجر یهودی مقیم تهران در مرکز پایتخت تأسیس شد و تاکنون شاهد
فراز و نشیب‌های زیادی بوده و با وجود سیر حوادث تاریخی متعدّد همچنان پابرجاست.
در خاتمه از زحمات و همفکری هارون یشایایی، فرامرز محلّی و ناجیه لاوی تشکر فراوان
دارم.
منبع
چگونگی و علل پراکندگی جمعیت اقوام غیرمسلمان در آسیا و خاورمیانه، حسن جمال زین
الدین ترجمه دکتر ضی الدین پاشایی منفرد
مقاله های مربوط:
