مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
تابستان 96
کنیسا
و مجموعه فرهنگی کوروش
تحقیقات در تاریخچه‌ی سکونت کلیمیان در تهران حاکی از
آن است که در حدود یک قرن گذشته، یعنی بین سال‌های 1295 تا 1300 خورشیدی پس از این
که یهودیان آن زمان از تنها یهودی‌نشین تهران، یعنی منطقه عودلاجان و مناطق اطراف
خیابان سیروس و بیمارستان دکتر سپیر تغییر مکان داده و به سایر مناطق تهران کوچ
کردند، اولین منطقه‌ای که در آن مستقر شدند، خیابان حاج شیخ هادی بود. پس از این که
به تدریج یهودیان در این خیابان و محلات و کوچه-های تابعه‌ی آن استقرار یافتند،
ابتدا به فکر ایجاد مکان‌هایی برای کسب و کار، مکانی جهت تحصیل و آموزش فرزندان خود
و نهایتاً مکانی برای به جای آوردن فرائض مذهبی و انجام عبادات خود افتادند.
نگاهی اجمالی به تاریخچه خیابان شیخ هادی تهران
معمولاً بررسی یک محله یا خیابان به لحاظ تاریخی وابستگی مستقیم به تاریخچه‌ی
بناهای موجود در آن محله یا خیابان بخصوص دارد. به جرأت می‌توان گفت که یکی از
قدیمی‌ترین ابنیه موجود در خیابان و محله شیخ هادی تهران، بنای مقبره (حاج شیخ هادی
نجم آبادی) ، از مجتهدین و علمای به نام صدر مشروطیت و صده‌ی دوازدهم و اوایل صده
سیزدهم هجری قمری می-باشد که پس از درگذشت ایشان در اواخر دوره قاجاریه به همت دو
تن از مریدان و شاگردان آن مرحوم و مساعدت خاندان مرحوم شیخ هادی، قطعه زمینی با
مساحت تقریبی 515 مترمربع خریداری شده و وقف بنای مقبره مذکور می‌گردد. تاریخ بنای
مقبره سال (1320 هجری قمری – 1284 خورشیدی) باز می‌گردد که این بنا در تاریخ
8/10/1378 تحت شماره‌ی 2240 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. لازم به ذکر است
که بنای دیگری در خیابان شیخ هادی وجود دارد به نام مدرسه فیروزکوهی که موقوفه‌ی
بزرگ خاندان فیروزکوهی بوده و تاریخ تأسیس ساختمان آن به سال 1275 خورشیدی یعنی بیش
از 120 سال پیش بازمی‌گردد که هنوز به عنوان مدرسه و کتابخانه عمومی فعال بوده و
پابرجاست. لازم به ذکر است که بنای مقبره حاج شیخ هادی در خود خیابان شیخ هادی –
بالاتر از خیابان جامی و مدرسه فیروزکوهی درست روبروی انجمن کلیمیان تهران واقع شده
است.
پیشه و مشاغل مرتبط با کلیمیان ساکن در خیابان شیخ هادی قدیم
محل سکونت کلیمیان در محله و خیابان شیخ هادی در ابتدا، خود خیابان حاج شیخ
هادی و کوچه‌های اطراف ( از شمال - نرسیده به خیابان جمهوری اسلامی) و از جنوب
(بالاتر از خیابان امام خمینی – سپه سابق) و خیابان‌های جامی و استخر (شهید
میردامادی فعلی) بوده است. یهودیان آن زمان معمولاً به مشاغلی چون: قصابی، مرغ
فروشی، پارچه فروشی (بزازی) ، کفاشی، صحافی و مقوا فروشی، خیاطی (دوزنده کت و شلوار
و البسه‌ی سفاری) و عطاری اشتغال داشتند که عموماً
مغازه‌هایشان در سرتاسر طول خیابان شیخ هادی پراکنده بوده است.
رمزگشایی حقیقی از جمعیت کلیمیان منطقه شیخ هادی و حومه در زمان گذشته
آمار تقریبی نشان‌دهنده آن است که حدود 65 تا بیش از 70% جمعیت ساکن در منطقه
محله تهران تا اواخر دهه‌ی 1320 و اوایل دهه‌ی 1330 ، به تدریج از منطقه خیابان
سیروس و اطراف به خیابان حاج شیخ هادی و محلات و کوچه‌های تابعه نقل مکان کردند.
برخی از افراد مسنی که هنوز در قید حیات هستند و جزو افراد کنیسای کوروش می‌باشند
بر این باورند که تا سال‌های واپسین دهه‌ی 20، چیزی بین 1350 تا بیش از 1400 خانوار
یهودی در خیابان شیخ هادی (حدفاصل خیابان امام خمینی «سپه» تا خیابان جمهوری
اسلامی) و بالاتر (ابتدای خیابان رازی – محدوده خیابان نوفل لوشاتو «فرانسه یا
چرچیل سابق») به طور پراکنده ساکن بوده‌اند که این رقم در طول سال‌های بعد فزونی
یافته به طوری که سر ریز جمعیت یهودیان از سمت غرب محدوده‌ی شیخ هادی فراتر رفته و
در خیابان‌های فلسطین جنوبی (کاخ سابق – به سمت بیت رهبری) خیابان شهید کشوردوست
(جم سابق) خیابان دانشگاه و خیابان فروردین و اردیبهشت (شهید منیری جاوید فعلی) ئو
کوچه‌های اطراف ساکن شدند که بعدها با گذشت زمان و نزدیکی کنیساهای دیگری چون کنیسا
لویان (سزاوار) و کنیسای اتفاق (عراقی‌ها) به محل زندگیشان از آن کنیساها جهت انجام
فرائض مذهبی خود استفاده می‌کردند.
بررسی تاریخچه‌ی کنیسا و مجتمع مدرسه کوروش
بررسی تاریخ کنیساهای کوروش بدون بازگشت به تأسیس و گسترش مجتمع مدارس کوروش
تهران به هیچ‌وجه امکان‌پذیر نیست. جابجایی یهودیان تهران از محله سنتی کلیمیان در
منطقه عودلاجان به سایر محلات تهران از قبل از دهه 1300 خورشیدی آغاز می‌شود. این
نقل و انتقال جمعیت از محله، عموماً به خیابان شیخ هادی و منطقه اطراف میدان حسن
آباد امروزی شکل می‌گیرد. لازم به یادآوری می‌باشد که در طول همین سال‌ها و بعد از
طرح جدیدی که برای محلات تهران توسط اداره بلدیه (شهرداری) آن زمان تصویب شد، منطقه
جدیدی در ارگ قدیم تهران و مجاورت آن طراحی گردید به این ترتیب که از شمال به
خیابان نوفل لوشاتو (فرانسه سابق) از جنوب به خیابان امام خمینی (سپه) از غرب به
خیابان ولیعصر (پهلوی سابق) و از شرق (شمالاً خیابان حافظ به سمت جنوب
ادامه‌ی میدان حسن آباد و جنوباً خیابان وحدت اسلامی «شاپور سابق» محدود می‌شد که
محدوده‌ی مذکور به محل استقرار نهادهای دینی و اجتماعی اقلیت‌های مذهبی مسیحی ،
کلیمی و زرتشتی اختصاص یافت (بین سال‌های 1306 تا 1308 خورشیدی). کنیسای حئیم
کلیمیان، کلیسای سن پطروس مسیحیان در خیابان میرزا کوچک خان، کلیسای انجیلی
(گریگوری) مسیحیان پروتستان، انجمن زرتشتیان تهران و در مجاورت آن دبیرستان فیروز
بهرام زرتشتیان و معبدگاه مربوطه در خیابان سی تیر شمالی ، انجمن کلیمیان تهران در
خیابان شیخ هادی که هنوز هم در این منطقه وجود دارند. با وجود این که جمعیت
اقلیت‌های دینی در این منطقه نسبت به قدیم بسیار کمتر شده است، اما حضور جمعیتی
قابل ملاحظه از یهودیان در خیابان حاج شیخ هادی و حوالی آن، تأسیس مجتمع فرهنگی
(مدرسه) و کنیسای حئیم در آن زمان را بسیار ضروری می‌ساخت. البته پیشتر در حوالی سه
راهی ژاله و خیابان سیروس مدارسی تحت عنوان (مدارس آلیانس) تأسیس شده بود که
جوابگوی نیاز ساکنین محلات جدید تهران نبود، از طرفی دیگر با وجود این که، آلیانس
خدمات قابل توجهی به جامعهی یهودی ایران کرده بود و نسل جدید آن دوره، پیشرفت‌های
فرهنگی خود را مدیون آلیانس می‌دانست، باز هم در نظر جامعه یهودی و افکار عمومی
مردم، مدارس آلیانس، یک موسسه یهودی فرانسوی محسوب می‌شد و بزرگان جامعهی آن روز
علاقمند بودند که نهادهایشان به طور مستقل، به خصوص در امور تعلیم و تربیت نونهالان
و جوانان فعال باشند، از این رو با حمایت همه‌جانبه معتمدین و افراد سرشناس جامعهی
کلیمی آن دوره و ساکنین خیابان شیخ هادی و حوالی آن، تأسیس مدارس کوروش به عنوان یک
نیاز جدی مورد توجه عمومی و در اولویت قرار گرفت.
بعدها پس از تأسیس مدرسه کوروش، مشخص شد که وجود مدرسه مذکور بدون وجود یک کنیسا در
مجاورت آن به هیچ وجه ممکن نیست و قاعدتاً نیاز مردم به کنیسا به مراتب واجب‌تر از
مدرسه بود، بنابراین ساخت بنای کنیسا بین سال-های 1306 تا 1308 در دستور کار جدی
یهودیان منطقه شیخ هادی قرار گرفت. پس از ساخت ساختمان مدرسه در سال‌های آخر دهه‌ی
1300 که به صورت ساختمانی دو طبقه با دو حیاط مجزا (به صورت دخترانه و پسرانه) و
فقط در مقطع دبستان بود، با تصمیمات بعدی معتمدین جامعه کلیمی که بعداً اتخاذ شد ،
در ضلع جنوبی حیاط غربی مدرسه، کنیسای کوروش به صورت کاملاً مستقل از تشکیلات مدرسه
ساخته و در سال 1310 شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مساحت سالن کنیسای مذکور
کلاً حدود 600 مترمربع بود و دارای بخش‌های مخصوص آقایان و بانوان بود .
در سال‌های بعدی با احساس نیاز جدی به وجود مقطع تحصیلی متوسطه (دبیرستان) ، قطعه
زمینه جدیدی در مجاورت زمین مدرسه خریداری و به زمین مدرسه ملحق و بخش متوسطه نیز
در رشته‌های ریاضی، علوم تجربی (طبیعی) و ادیات نیز به مجموعه‌ی آموزشی کوروش
افزوده شد و سالیان متمادی تا حدود سال‌های 1355 و 1356 به فعالیت آموزشی خود ادامه
داد. لازم به ذکر است که مدرسه کوروش، چندین سال به صورت پی در پی به عنوان یکی از
حوزه‌های مهم امتحانی (ستاد آزمون) میزبان برگزاری امتحانات نهایی پایان سال (خرداد
ماه) در میان مدارس تهران بوده است.
کنیسای دوم کوروش (کنیسای بِت اِل)
بعدها با گذشت حدود دو دهه از تأسیس کنیسای اصلی کوروش در انتهای حیاط غربی ملک
کوروش مشخص شد که آن کنیسا به تنهایی جوابگوی جماعت زیاد نمازگزاران، جهت انجام
فریضه‌ی مذهبی (تفیلا) نیست چرا که به عنوان مثال شب‌های شبات و صبح‌های شبات کنیسا
از جمعیت لبریز می‌شد و روزهای خاص سال به خصوص شب‌های روزه‌ی بزرگ کلیمیان (یوم
کیپور) آن قدر سالن کنیسا مالامال از جمعیت نمازگزار می‌شد که برخی خانواده‌ها بعد
از پایان تفیلای شب کیپور داخل حیاط کنیسا چادر می‌زدند و شب را در چادرها به صبح
رسانده تا صبح اول وقت مجدداً بتوانند برای خواندن نماز صبح کیپور (تفیلای شحریت)
در کنیسا حاضر باشند.
با توجه به این مسائل فرضیه تأسیس کنیسای دومی در طبقه دوم ساختمان ضلع شمالی مدرسه
کوروش مطرح شد که در سال‌های 1330 و 1331 به حقیقت پیوست و بعدها به نام سالن دوم
کنیسای کوروش یا (کنیسای بِت اِل ) معروف گردید.
مجتمع فرهنگی و کنیسای کوروش در دوران معاصر
تأسیس
تالار محبان
در اواسط دهه‌ی 1330 خورشیدی، کلیمیان منطقه شیخ هادی و اطراف، فرضیه‌ی تأسیس
یک تالار را جهت برگزاری اجتماعات مختلف من جمله: مراسم عروسی و نامزدی و امثالهم
در منطقه خود مطرح کرده و به گوش نمایندگان و معتمدین خود رساندند تا به جایی که
این طرح در انجمن کلیمیان آن زمان به طور جدی مطرح شد. در این میان خانواده‌ای از
گروه خانواده‌های متمول و سرشناس کلیمی به نام خانوادهی محبان داوطلب تقبل هزینه
ساخت یک تالار در مجموعه‌ی فرهنگی مذهبی کوروش شدند. این تالار در ابتدا قرار بود
که در قسمت حیاط شرقی مدرسه ساخته شود ولی از طرف مسئولین مدرسه و اعضای انجمن
کلیمیان وقت، این نظریه مورد قبول واقع نشد و بعداً قرار شد روی سقف کنیسای دوم
کوروش (کنیسای بِت اِل ) احداث شود.
تالار در نیمه دوم سال 1338 افتتاح و از سال 1339 خورشیدی با نام بانی خود (محبان)
نام‌گذاری و رسماً فعالیت خود را جهت انجام مراسمی چون عروسی، نامزدی، تفیلین‌بندان
(جشن تکلیف) و امثالهم آغاز کرد. ناگفته نماند که بعدها با تأسیس و ظهور تالارهای
دیگری چون تالار کلاه فرنگی، خراسانیها و باغ صبا، تالار محبان به تدریج تغییر
کاربری داده و فقط به عنوان تالار اجتماعات و فقط جهت برگزاری گردهمائی‌های مختلف،
سخنرانی‌ها، اجرای تئاتر و سرود و گردهمائی‌های مربوط به سازمان دانشجویان یهود و
گردهمائی-های فرهنگی از آن استفاده می‌شود.
باشگاه ورزشی گیبور
بین سال‌های 65 تا 68 با تصمیم تنی چند از فعالان اجتماعی و انجمن کلیمیان
تهران، قسمت جنوب شرقی ملک کوروش به باشگاهی ورزشی به نام «گیبور» اختصاص یافت که
در رشته‌های والیبال، بسکتبال و تنیس روی میز و شطرنج و فقط در روزهای جمعه فعالیت
می‌کرد که در حال حاضر چند سالی است که فعالیت آن بسیار محدود و تقریباً متوقف شده
است.
کتابخانه مرکزی انجمن کلیمیان تهران
می‌توان گفت که معمولا تاسیس و گسترش مکان‌های مذهبی و فرهنگی ادیان الهی در
طول تاریخ در ایران به‌ویژه در زمان سلسله پهلوی اول و دوم (1357-1304 خورشیدی) به
تدریج و در چندین مرحله به وقوع پیوسته است. تاسیس اولیه کتابخانه مربوط به دبستان
و دبیرستان کوروش در سال 1337 خورشیدی توسط زنده یاد مهرانگیز نوع‌پرست (متولد
کرمانشاه و دانشجوی ممتاز دانشکده داروسازی دانشگاه تهران) و به همت پدر و مادر
داغدار آن مرحوم منور و یعقوب نوع پرست انجام شده است.
در حدود سال‌های 72 تا 74، طرح تأسیس یک کتابخانه بزرگ جهت استفاده دانش‌آموزان،
جوانان و افراد علاقمند به کتاب و کتابخوانی مطرح و مورد تصویب هیئت مدیره انجمن
واقع گردید که نهایتاً در 11 تیرماه 1375 به همت هارون یشایایی این کتابخانه در
طبقه دوم ساختمان مدرسه کوروش افتتاح و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر
این کتابخانه با بیش از 17000 عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف در خدمت جامعهی کلیمی
تهران
می‌باشد. لازم به ذکر است که اولین مسئول کتابخانه مرکزی انجمن کلیمیان تهران مرحوم
اسحق کهن‌صدق بود.
کنیسای کوروش در دوران معاصر
به جرأت می‌توان گفت که در حدود 3 یا 4 دهه‌ی گذشته هر کسی که گذارش به کنیسای
اصلی کوروش یا کنیسای انتهای حیاط غربی افتاده باشد، حتماً نام مرحوم یعقوب
یعقوبزادگان برایش آشناست. مرحوم یعقوبزادگان در چند دهه‌ی گذشته با تمام توان در
خدمت جماعت نمازگزار کنیسای کوروش بود. از اقدامات آن مرحوم در دوران مسئولیت
کنیسای کوروش می‌توان به برگزاری باشکوه مراسم شب‌های عراوایی شاووعوت (موعد گل) و
شب هفتم موعد سوکا (شب هوشعنا ربا) با پذیرایی شام توسط فریدون آشوروف، برگزاری شب
موعد ایلانوت (جشن درختان) با مساعدت رحمت اله شبی‌تای (فعال اجتماعی و از زحمتکشان
کنیسای کوروش)، برگزاری باشکوه جشن‌های سیمحا تورا (جشن تورات)، برگزاری باشکوه
شب‌های نیایش آخر سال عبری (سلیحوت)، شحیطای غروب نهم ماه آب و پخش گوشت بین افراد
و خانواده‌های مستمند اشاره کرد. مرحوم یعقوبزادگان پس از گذشت عمری پر بار و پر
تلاش و خدمت به جامعه کلیمی و کنیسای کوروش در تاریخ 3 مرداد ماه 1388 پس از یک
دوره بیماری به دیدار حق شتافت.
از افراد زحمتکش و موثر در کنیسای اصلی کوروش (در دوران معاصر) می‌توان به این
افراد اشاره کرد: رحمت اله شبی تای ، موسی پیکر، موسی ماغِن، آقای خطیریان، ابنر
ریوانی، سیروس همایی، مرحوم عبداله روحانی، فرهاد روحانی، منوچهر شهنازی، آقای
مقتدر، خانم پری شموئلیان و مهران ابریشمیان. در حدود همین سال‌ها نیز افرادی چون
مرحوم خداداد شمطوو، مرحوم نعمت‌اله پورداود، کرمل جاویدنیا (از نوادگان مرحوم
حاخام حییم مُوره)، منصور
صحیح‌العمل (نوظهور) و مرحوم عنایت‌اله ملک به خصوص در ایام خاص، نقش تعیین‌کننده
ایفا
می‌کردند.
از حدود 10 سال پیش پس از بیماری مرحوم یعقوبزادگان، به تدریج کنیسای اصلی کوروش از
رونق افتاد و وارد دوران رکود شد. پس از فوت آن مرحوم کمیته املاک انجمن کلیمیان
وقت اقدام به تعمیرات اساسی کنیسای مذکور نمود. نکته بسیار شاخص در بازسازی و
تعمیرات کنیسای انتهای حیاط غربی ، خطاطی بسیار زیبا به زبان عبری می‌باشد که با
دستان توانمند هنرمند کلیمی، (داریوش پاچالی) انجام شده و به صورت گچبری در داخل
سالن کنیسا و کاشیکاری در قسمت سردر بیرونی کنیسا خودنمایی میکند. لازم به توضیح
است که بعداً به دلایلی انجام این بازسازی باعث بلااستفاده شدن و به حال خود رها
شدن کامل کنیسا شد. در حال حاضر کنیسای کوروش فقط در سالن کنیسای شماره 2 (بِت اِل)
با نمازگزاران بسیار اندک به فعالیت خود ادامه می-دهد.
تشکیل ستاد خیریه کوروش
آغاز فعالیت «ستاد خیریه کوروش» به اواسط سال 1365 خورشیدی باز می‌گردد. از
مؤسسین ستاد مذکور می-توان از زنده یاد دکتر منوچهر نیکروز (نماینده فقید کلیمیان
ایران در مجلس شورای اسلامی)، مرحوم یعقوب یعقوبزادگان، اسکندر میکائیل، سلیمان
یهود آیین کهن، مرحوم نعمت‌اله پور داود، رحمت‌اله شبی‌تای، شعبان کاهن و الیاس
کوسیان نام برد که در این راه تلاش‌ها و زحمات فراوانی را متحمل گردیدند.
شروع کار این ستاد با استقبال همه جانبه کلیمیان تهران به ویژه کلیمیان منطقه
خیابان شیخ هادی و اطراف مواجه گردید و کار خود را با پخش اقلام لازم برای
نیازمندان و افراد واجد شرایط جامعه کلیمی جهت برگزاری ایام عید پسح (فطیر)، روش
هشانا (ایام سال نو عبری) و مراسم مشابه آغاز کرد و در حال حاضر با افزوده شدن
افرادی چون بهادر میکائیل، امید شایان‌مهر، فرزاد طوبیان و داوید یومطوبیان و تنی
چند از دیگر افراد فعال و خیر جامعه کلیمی به فعالیت خود ادامه می‌دهد. از دیگر
اقدامات ستاد خیریه کوروش می-توان به انجام شحیطای جماعتی به نیت سلامتی افراد
جامعه و پخش گوشت در خانه سالمندان یهودی تهران و هزینه کردن عواید ستاد به نفع
مستمندان جامعه اشاره کرد. ستاد خیریه کوروش در طبقه همکف، ساختمان مجتمع فرهنگی
مذهبی کوروش واقع
می‌باشد.
تالار پذیرایی کوروش
مدت‌ها پس از تغییر کاربری تالار محبان از تالار عروسی به تالار اجتماعات و
آمفی تئاتر، فکر ایجاد یک تالار پذیرایی و عروسی در داخل ساختمان مجتمع فرهنگی و
کنیسای کوروش در دستور کار کمیته املاک انجمن کلیمیان تهران بود. نهایتاً قرار شد
که سالن تنیس روی میز مربوط به باشگاه ورزشی گیبور و یکی دو اطاق بزرگ دیگر که در
کنار آن در طبقه فوقانی کتابخانه مرکزی به طور بلااستفاده رها شده بود ، به عنوان
سالن پذیرایی و تالار کوروش ، طراحی ، ساخته و تغییر کاربری داده شود و جهت انجام
مراسم عروسی، نامزدی، تفیلین‌بندان (جشن تکلیف) و موارد مشابه جامعه کلیمی به کار
گرفته شود. این سالن در
سال‌های ابتدایی فعالیت خود توسط شادروان مرحوم اسحق شومر اداره می‌شد.
یادی از مؤسسین و بنیانگزاران مدرسه و کنیسای کوروش
از افراد سرشناس و بنیانگزاران این مجموعه می‌توان به این افراد اشاره کرد:
فرج اله حکیم، حبیب اله لوی، راو عزیزاله نعیم، اسمعیل حی، حاج عزیزاله القانیان و
نسل بعد از آن، نوراله مکابی، یهودا هارونیان، اسحق بروخیم، اسحق مطلوب، مرتضی
معلم، سلیمان حییم، مرحوم خلیل نهایی (از بنیانگزاران صنعت بیمه در ایران)،
عنایت‌اله منتخب، موسی بروخیم و بسیاری دیگر که در این مقال نمی‌گنجد که در این راه
تلاش بسیار کردند و در ادامه راه و حیات مدارس و کنیسای کوروش بسیار مثمر ثمر
بودند. یادشان همیشه گرامی و نامشان جاودان باد.
سخن پـایـانی
تاریخچه‌ای که از نظر شما گذشت، سرگذشت مدرسه و کنیسایی بود که پس از کوچ
یهودیان نسل اول تهران از منطقه محله قدیم (خیابان سیروس و حومه) به خیابان شیخ
هادی با زحمات فراوان افراد سرشناس جامعه کلیمی تهران تاسیس شد و تاکنون نیز به
عنوان کنیسا و مجتمع فرهنگی کوروش به حیات خود ادامه می‌دهد. در پایان، تشکر و سپاس
فراوان دارم از آقای هارون یشایایی که در تهیه و نگارش این مقاله یاری و مساعدت
فراوان نمودند و همچنین از فرزند مرحوم یعقوب یعقوبزادگان (موسی یعقوبزادگان) به
دلیل همفکری در نگارش مقاله مذکور بسیار سپاسگزارم.
منابع
1. تکمیل همایون، ناصر، (1395)، محله کلیمیان تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
2. شرحی بر گسترش اماکن مذهبی فرهنگی اقلیت‌های دینی در دوران سلسله پهلوی (تالیف
دکتر سید ابراهیم نقی زاده)
(کلیمیان ایران لفظ کنیسا را به جای کنیسه استفاده می کنند. )
مقاله های مربوط:
